Litnet

Foto: Izak de Vries

Sêgoed van Breyten Breytenbach “Om te skryf, is om te kommunikeer, om saam te eet, om geméénskap te hê, ’n nagmaal, ons almal se bloed, ons almal se vleis.” (Die Republikein, 8 Februarie 1980) Na sy vrylating in ’n onderhoud met Stet: “As ek nog iets van die kruisvaarder in my gehad het, sou ek ’n veldtog wil help begin, wêreldwyd, vir die bestryding en uitwissing van alle geheime dienste, veiligheidspolisie, netwerke, broederbonde ... in alle lande, oos en wes.” (Die Burger, 11 Maart 1983) “Om vry te wees, is vir my ietwat van ’n skok waarvan ek nog nie heeltemal herstel het nie, maar ek is bly om weer Franse lug in te asem.” (Volksblad, 6 Desember 1982) “’n Taal kan nie rassisties wees nie. Die duidelike implikasie is: Die mense wat die taal misbruik, is die rassiste. Dis diegene wat die taal misbruik het wat die skande moet dra – nie die taal nie. Maar deur hulle moet Afrikaans vandag nog die las dra as die oorsaak van al die wrewel en die haat.” (Die Burger, 18 Maart 2006) “Afrikaans is ’n soepel taal – feitlik ’n gekreoliseerde Nederlands wat van streek tot streek aangepas het. Deur in my taal te skryf, kan ek dit juis van die slegte beeld bevry. Ek gebruik die taal om die wêreld te verbeter. Afrikaans kom nie die witman alleen toe nie.” (Beeld, 30 Julie 1983) In 1989: “Nee, ek sal nooit ’n Fransman word nie, hoewel my skryfwerk nou ook gereeld in Frans verskyn. [...] Maar hier is ’n nuwe manuskrip Afrikaanse gedigte wat al van ver af kom. [...] Meer as altyd weet ek ek is van Afrika. Daarom beskou ek myself as ’n agent van gewaarwording van Afrika. Met elke reis hierheen vlek ek oper, en hoe suider hoe séérder.” (Vrye Weekblad, 28 Julie 1989) Hy sien homself eerder as skilder: “Dis tog baie lekkerder, dit gee ’n mens meer bevrediging om te skilder! Daar’s amper ’n loopdoppie by: ’n Skildery ruik ook, jy kan daaraan vat en jou vingers vuil kry, wat ’n gedig nie kan doen nie.” (Die Burger, 21 Desember 1993) “Jou kinderjare is ’n wêreld op sy eie. Dis ’n hele totaliteit wat te doen het met reuke, wat te doen het met kleure, wat te doen het met afstande, wat te doen het met stories. Dis toe jy nog jou ma en pa geken het toe hulle jonk was. Dis beslis deel van die patroon wat jou maak wat jy is.” (Rapport, 9 November 1997) “Dit was vir my asof ek die enigste Afrikaner in die wêreld was. Dis maar net my taal. Niemand anders kan hom praat nie. Niemand kan hom verstaan nie. Ek bedoel: my taal is vir my so ’n intieme dimensie dat ek my net nooit daarvan kan losdink nie. Dis of dit in my vasgelê is deur daardie jeugjare van my, daardie jeugervaringe, daardie Afrikanerskap, die Afrikanertaal en als wat daarmee saamgaan, daardie ritme, daardie manier van praat in die Kaap. Afrikaans is jou droomwêreld. Suid-Afrika is my droomwêreld. Dit het toegeslaan binnekant. En daarom het dit behoue gebly.” (Rapport, 9 November 1997) “Ek self maak ook nog dikwels die fout om te dink dat dit nou so verskriklik gaan in Suid-Afrika, maar dan vergeet ’n mens alles wat al daar bereik is. Suid-Afrika is ’n land van enorme teenstrydighede van absolute skoonheid en absolute hartseer. Maar as die Paradys net ’n mooi plek was, sou dit tog stomvervelig wees.” (Die Burger, 8 Februarie 1999) In 1996 met die aanvaarding van die Helgaard Steyn-prys: “Ek is bly Afrikaans het haar verskansde status verloor, dat ons nie meer staatsmaaiers is nie. Daar is verskriklike misdade gepleeg teen hierdie land se bevolking en geskiedenis deur Afrikaners uit hoofde van hul Afrikanerskap en ten behoewe van die sogenaamde Afrikaanse saak.” (Volksblad, 20 November 1996) “Afrikaans is my moedertaal. Maar Frans het vir my ’n venster oopgemaak. In Frans kan ek ’n bietjie meer gesofistikeerd met sekere dinge in my omgaan as in Afrikaans. In ’n sin is Afrikaans vir my die taal vóór die taal. Ek is eerstens Afrikaner, maar ek het Fransman geword. Vir my is Frans ook die taal van die liefde. Ek praat met Yolande Frans. Frans het my Afrikaans beïnvloed, my ’n ander perspektief daarop gegee.” (Rooi Rose, 25 Junie 1997) “[Yolande] is al die jare nog die ruggraat van ons verhouding. Sy het my lewe verryk en ek beskou haar land as my aangetroude land. Ek het baie dinge by haar geleer, onder meer ’n sekere sagtheid van omgang met mense. En lojaliteit. En die belangrikheid van familiebande.” (Huisgenoot, 14 Mei 1998) In 1999: “Dit is hoog tyd dat die mense wat onrustig voel oor die nuwe bedeling dit duidelik begin sê en iets daaromtrent doen, sonder om aanmekaar ontwet en ontman (en ontvrou) te word deur die bagasie van die ou bestel.” (Insig, November 1999) In 2001 aan Herman Wasserman: “Die Afrikaner is in sy moer in. Dalk is dit ’n persoonlike ding. Tog is daar vir my ’n baie sterk gevoel van wat beeste moet voel in die drukgang na die slagpale, ’n totnietgaan.” (Beeld, 4 April 2001) In 2008 in ’n onderhoud met Hanlie Retief oor hy weer in Afrikaans geskryf het nadat hy gesê het hy gaan nie: “Of what use is it to have a mind if you can’t even change it? Die situasie is vloeibaar en ‘ek’ net so uitgelewer aan verwarring en twyfel.” (Rapport, 24 Maart 2008) As jy ’n koorspen teen die Afrikaanse letterkunde hou? “’n Bietjie koorsig, waarskynlik van drankmisbruik en bewerige senuwees, maar so gesond en kragtig soos ’n perd.” (Rapport, 24 Maart 2008) In ’n onderhoud met Murray La Vita in 2008 (Die Burger, 22 Februarie): “Byna alle skryf is droomskryf. Skryf is die oopgaan van ’n landskap wat altyd nog aanwesig was en elke keer, alhoewel soms beklemmend bekend, weer ontdek word.” “Poësie is ’n dans met die bonatuurlike, nie omdat dit buite ons is nie, maar omdat ons altyd daardie donkertes in ons gaan hê wat ons waarskynlik net kan betrek op ’n byna ritmiese omgang daarmee. Poësie is ’n taal op sigself, ’n uitdrukkingsmiddel wat losstaan, alhoewel dit baie diep bepaal word deur die taal waarbinne dit gebeur. Dis die oudste vorm van menslike kommunikasie onderling en mens met boom en met dier en met wolk en met klip en met lig en met waarskynlik die voorvaders en die geeste. Dis absoluut noodsaaklik ... dis ook absoluut totaal – veral binne ons moderne samelewing – geheel en al nutteloos.” (Die Burger, 1 Maart 2013) “Jy gaan nie ’n lewe kan verdien deur poësie nie en jy gaan niemand daardeur ’n revolusionêr maak nie, jy gaan niemand daarvan oortuig nie. En tog, dink ek, dis absoluut noodsaaklik. Dis daardie kombinasie van die totale nutteloosheid en absolute noodsaak wat my fassineer.” (Die Burger, 1 Maart 2013) “Miskien moet hulle net vir skrywers van 25 jaar en jonger pryse gee. Letterkundepryse vergelyk appels met pere en skep onnodig ’n gevoel van mededinging. Hulle kan eerder nuwe skrywers help.” (Die Burger, 16 Junie 2008) Hy sou wéér die ANC in ­hul stryd teen apartheid ondersteun, het Breyten Breytenbach aan Charl-­Pierre Naudé gesê. “En terloops die ANC het g’n vir Suid-Afrika ‘bevry’ nie. Hulle het dit oorgenéém. Ek hoop een het FW se lighter as aandenking gekry.” (Rapport, 23 Januarie 2010) Toe hy gevra is wat hy met die prysgeld gaan doen nadat hy die Universiteit van Johannesburg-prys vir skeppende skryfwerk vir sy digbundel Die Windvanger ontvang het: “Dis te vroeg om te sê, maar sekerlik ook om vlugsout te stuur v ir my dierbare vriende by die Sunday Times en die Mail & Guardian (want hulle moet darem nie dink ons Afferkaners is ondankbaar nie) ...” (Die Burger, 3 Mei 2008) Nadat hy met die Hertzog-prys bekroon is: “Ek het nog altyd ’n broertjie dood gehad aan die idee van pryse. Op ’n manier is die opstand uit skrywersgeledere deur die establishment gebruik as ’n bietjie van ’n vyeblaar waaragter hulle verskeie goed kon wegsteek.” (Die Burger, 22 Maart 2008) “Ons moet pasop om die land se diversiteit te misken, om, met die beste bedoelings, ’n vals eenheid te wil afdwing. Die land se rykdom lê in die erkenning van diversiteit binne oorkoepelende gedeelde waardes.” (Die Burger, 19 Maart 2008) “’n Gemeenskap sonder ’n gevoel vir geskiedenis, sonder die stabiliteit van tradisie, die mens met ’n ahistoriese identiteit wat net leef vir die onmiddellike van die huidige moment – as bo­gaande menslik moontlik is, dan beteken dit dat ons die dood van die geheue vier, en erger, dié van alle hoop.” “Alle praat in hierdie treurige, bitter, bont, begrafnisland is politiek – of dit nou fluisterpraat, kakpraat, wind- of spoeg- of saampraat is.” (Die Burger, 6 April 2011) “Skryf is tot ’n groot mate plesier, maar dit is tog ook omdat ’n mens besig is om iets te doen wat jy nooit werklikwaar onder die knie kry nie.” (Volksblad, 24 Februarie 2011) Louise Viljoen wou weet hoe sy omgang met poësie en sy selfbewussyn as ’n digter beïnvloed word deur sy gevoel dat Afrikaans ’n taal is wat dalk nie gaan oorleef nie. “Ek dink ’n mens maak vrede daarmee tot ’n sekere mate. Dis nou al ’n hele tydjie gelede dat ek agterkom ek sê vir myself hierdie taal is net myne, niemand anders ken hom nie, niemand ­anders praat hom nie. ’n Mens maak vrede, geleidelik, met die feit dat poësie ’n vreemde uitingsdrang is wat, vreemd genoeg, oor al die eeue en al die kulture nooit werklik verander het nie ... Dit gaan altyd marginaal wees, altyd iets van ’n minderheid. Tot ’n groot mate totaal privaat, totaal intiem en deesdae daarom – dis waar die dialektief of die paradoks inkom – ­al­gemene besit. In die sin van: Jy is besig met iets wat nie joune is nie, iets wat jy gekry het en wat jy moet aangee. En ek is nogal gesteld daarop dat ’n mens dit in ’n mate moet probeer uitbou en beskerm, maar nie op ’n kuns­matige ­manier nie.” (Volksblad, 24 Februarie 2011) “Kuberwerk illustreer weer net die ou wysheid: hoe ‘eindeloser’ jou moontlikhede hoe meer b eperk die dansruimte. Die mens is nog immer basies ’n oog-hand-organisme. Kuberwerk blaas die ego op met ’n valse gevoel van mag, maak alles banaal, is die onvermydelike vervreemding waartoe ons aangekeer word indien ons nog wil saampraat.” (Die Burger, 28 Mei 2014) “Daar is plekke waar die hand dit nie oor die hart kan kry om te wil vertoef nie, soos Skellumbos. Dis té mensonterend om te sien hoe die Afrikaanse tale daar nekom gedraai word, en dit nogal met skynheilige en gesplete tonge wat praat van ‘geregtigheid’ ... (Die Burger, 4 April 2016) Willem M Roggeman wou weet of Breyten Breytenbach in die eerste plek skilder of digter is (in 1975): “Voor mij zijn het twee onafscheidelijke manifestaties van de buikloop, de hartslag, de ’nood tot uiting’. Maar natuurlijk zijn het terzelfdertijd ook twee verschillende ‘talen’, die geconditioneerd worden door het milieu waarin deze gesproken worden. Omstandigheden hebben om zo te zeggen een oordeel geveld over mijn gesprek met ‘mijn volk’ dat via het gedicht nu bijna zijn einde heeft bereikt. De tanden worden stomp. Ook, wat mij betreft, meen ik dat ik verder kan reizen, op een koelere en meer beredeneerde wijze, in het schip van de schilderkunst. Dit is nog belachelijker, want wie stelt er nu nog belang in schilderijen? Maar, ‘o, que ma quille éclate! o, que j’aille à la mer’... En ‘En avant, tout!’.” (Bron) Zul je dan naar je land terugkeren, wou Willem Roggeman in 1975 van Breyten Breytenbach weet: “Ik behoor tot Afrika, ik ben een Afrikaan in hart en nieren. Afrika is mijn natuurlijke, mijn onbewuste thuis. Zolang ik nog jong genoeg ben, al word ik ook 150 jaar, zolang ik nog kan vliegen, in een bootje kan roeien, kan kruipen of op een koe rijden, zal ik elke dag gereed zijn om terug te gaan, terug naar het land van mijn voorvaderen.” (Bron) In ’n onderhoud met die New York Times (1965): “I’d never reject Afrikaans as a language, but I reject it as part of the Afrikaner political identity. I no longer consider myself an Afrikaner.” (Arise News, 25 November 2024)

Gebore en getoë

Breyten Breytenbach is op 16 September 1939 in Bonnievale in die Wes-Kaap gebore as een van vyf kinders van Hans en Kitty Breytenbach: sy broers Jan (wat later die stigter van die Suid-Afrikaanse Spesiale Mag sou word), Cloete (oorlogskorrespondent en fotograaf) en Basjan (’n onderwyser) en sy suster, Rachel. Hy is op Bonnievale deur die bekende predikant Kalie Heese gedoop en het sy oupa se naam. Die kinders noem hulle pa Oubaas en hulle ma Ounooi.

Toe Breyten vyf jaar oud was, trek die gesin na Riversdale, waar hulle pa die plaas Kafferkuilsrivier gekoop het. Die kinders kon nie lyf wegsteek nie en moes gereeld op die plaas uithelp. Hulle het ’n halfuur se ry per perdekar van die dorp en die skool, Langenhovenskool, gewoon.

In ’n onderhoud met sy jare lange vriend John Miles in 1993 vertel Breyten dat hy sy breedsprakigheid by sy ma geërf het. Sy was een van 17 kinders en hy het grootgeword met “’n gekekkel, gebabbel, gelag, gejil, geterg en gesing. Sy het haar briewe aan my oorsee bo links begin en een sin dwarsdeur vier, vyf velletjies geskryf. Dis waarskynlik hoekom ek nooit met hoofletters en punte kon werk nie. Dis net ’n voortsetting van die sin.”

In 1948 is die plaas verkoop en verhuis hulle na Wellington, waar Oubaas ’n winkel naby die dorp, by die spoorlyn, gekoop het. Later trek hulle dorp toe – na The Grevilleas, wat hulle van 1947 tot 1970 as ’n losieshuis bedryf het. Breyten matrikuleer in 1957 aan die Hugenoot in Wellington, waar hy ook hoofseun was. Op skool al het Breyten gedig en sy meisies het gereeld gediggies ontvang.

Oor sy estetiese ontwaking as kind vertel Breyten in 2013 aan Murray La Vita (http://breyten.touchlab.co.za; nie meer toeganklik nie): “As ’n mens nou daai ouderdom is, vergelyk jy mos nie jouself met ander mense nie. Jy kom nie agter dat dit miskien iets buitengewoons is nie; ’n buitengewone belangstelling is nie. Ek onthou dat ek van baie kleins af beïndruk was deur afbeeldings op glanspapier. Dit was waarskynlik ou Victoriaanse engeltjies en pilare en dié soort van dinge. Maar vreemd genoeg, dis alles dinge wat – in my geheue in elk geval – deur my oudste broer (Jan) na my gebring is. Ek dink nie dat dit nou nog enigsins, of selfs toe, sy eie belangstelling weerspieël nie. Hy het gehou van boeke. Ek kan nie onthou dat ons werklikwaar veel visuele materiaal in die huis gehad het nie. Natuurlik, ’n ou word groot in ’n skouspelagtige omgewing: in die Klein Karoo langs die Breërivier en dan in Riversdal se distrik; die Boland daarna.

“Die eerste tekening wat ek kan onthou wat ek sélf gemaak het, moes in 1948 gewees het toe die Nasionale Party die verkiesing gewen het, want ek onthou ek het ’n spotprent geteken van dr Malan wat vir Jannie Smuts uitknikker in ’n bokskryt. En ek onthou, want ons het nog op die werf in my pa se ou motorkar gesit om te luister na die verkiesingsuitslae. Ek was waarskynlik so agt, nege jaar oud. Dit is die eerste keer wat ek kan onthou dat ek werklikwaar iets probeer doen het wat nou nie net ’n nateken was van iets wat ek gesien het nie.

“En toe daarna het die belangstelling begin optel, waarskynlik hierso van vroeg hoërskooldae in Wellington. Daar was nogal ’n hele paar skilders wat in die omgewing gebly het.

“Ek het gehoor van Jean Welz in Worcester. Ek onthou ek het met my bromponie soontoe gery, maar toe was ek nou al eerste jaar op universiteit. Ek het gaan kuier en vir hom en al die Welz-broers leer ken. Hulle was almal sulke láng ouens gewees.

“En toe begin ek baie belang stel in skilderwerk. Die eerste buisies verf wat ek present gekry het, was van ons musiekonderwyser op die dorp, ’n man met die naam van Henry Kuit. Hy het so ’n wilde bos blonde hare gehad en hy was die orrelis in die kerk, maar hy was ’n vreemde persoon in die gemeenskap in die sin dat hy Rooms-Katoliek was en hy het ’n hele huis vol kinders gehad wat gelyk het of hulle almal tegelyk grootgeword het. Afrikaanstalig van huis uit, maar hy was nie van die Boland nie, hy het van ’n ander deel van die land gekom. Maar baie sensitief en ’n fantastiese pianis en ’n wonderlike musiekonderwyser.

“En ek het by hom musieklesse begin neem en hy het geweet ek stel belang in skilderkuns en ek dink hy het vir my die geld gegee om buisies verf te koop en kwaste en so. Hy het my baie aangemoedig.”

Verdere studie en werk

Na matriek is Breyten na die Universiteit van Kaapstad, waar hy ’n BA-kursus volg en in die Departement Afrikaans en Nederlands studeer onder Boerneef, J du P Scholtz en DJ Opperman. Hy studeer ook kuns aan die Michaelis-kunsskool in die jare 1958–1959, en volgens André Brink was veral die werk en leiding van Lippy Lipschitz vir hom van groot waarde.

Breyten se belangstelling in die digkuns het ook verdiep en hy gaan werk later in ’n boekwinkel. Hy was ook sekretaris van die uitgewer Gerry de Melker. Hy raak bevriend met Uys Krige, Jan Rabie en ander en kuier saam met hulle by Clifton. Sy eerste gedigte verskyn in die studenteblad Groote Schuur in 1959. Hy begin dit sterk oorweeg om na Parys in Frankryk te gaan waar hy reken dit makliker vir ’n skilder sal gaan. Op hierdie stadium sien hy homself glad nie as ’n digter nie.

Oor sy universiteitsjare vertel hy aan La Vita (“Die vingerverhale van Breyten Breytenbach”): “’n Ou moet in gedagte hou die sosiale lewe waarin ek betrokke was, het baie gewentel rondom Jan Rabie en Marjorie Wallace en Erik Laubscher en Claude Bouscharain natuurlik; Richard Reeve, Peter Clarke, Ingrid Jonker, Abraham de Vries tot ’n mate; Marius Schoon.

“Dit was daai oorgangsplek tussen politiek, of betrokkenheid dan ... aktivisme, en sê nou maar die boheemse leefstyl. En dan werklike ... ’n mens het die gevoel gehad hier het jy iets gehad wat werklik vir jou oopgaan. Vir die eerste keer kom ek in aanraking met die vertaalde werk van Paul Éluard, Suid-Amerikaanse digters, die goed waaraan Uys gewerk het, en natuurlik Jan – Jan was ’n absolute mentor, op állerlei maniere.”

In 1960 vertrek hy uit Tafelbaai as vierdeklaspassasier op ’n Portugese skip. Hy land in Lissabon met twintig pond in sy sak. Hy deurswerf die Middellandse See op ’n boot, reis rond in Portugal, Spanje, Frankryk en Engeland en beland in Noorweë, waar hy ses maande lank Engels by ’n skool gee. In Junie 1961 gaan hy terug na Parys, waar hy met alle mening begin skilder. (Oor al sy omswerwinge gedurende dié tyd vertel Breyten in 1975 meer breedvoerig aan Willem M Roggeman.)

“Vergelyk ’n mens sy werk uit daardie eerste paar jaar met dié daarna, staan jy verstom oor die ontwikkeling. Uit ’n taamlike begin, met ’n nog onvaste tegniek, het hy baie vinnig sy eie styl verwerf – sy eie stem in kleur gekry; vandag is daar haas geen kritikus wat sy sekere, sekure tegniek nie aanprys nie. Miskien het die aanraking met die Ooste, veral die wêreld van die Boeddhisme, baie gou die rigting bepaal waarin hy sou ontwikkel. En die koers is verstewig nadat hy getroud is met die lotus uit Saigon, Yolande,” skryf André Brink in Die Huisgenoot van 29 Desember 1967. Breytenbach se werke is sedertdien uitgestal in Parys, Edinburgh, Minneapolis, Amsterdam, Rome, Berlyn, Brussel, Rotterdam, Le Havre en Groningen.

In sy vroeë jare in Europa het Breyten in Nice om den brode portrette van mense geteken. “Ek het in ’n nagklub gewerk en in ruil vir ’n daaglikse bord kos ... en ek kon die tekeninge verkoop vir tien frank elk. Maar die probleem was dit was ’n baie klein nagklub; ek dink hulle het tien of twaalf gereelde klante gehad. Nouja, toe húlle hul portrette gekoop het binne ’n periode van ’n paar maande, toe was daar nie meer enige inkomste nie. Maar ek het darem nog my bord kos gekry.”

Hy ontmoet Yolande, wie se regte naam Hoäng Lien Ngo is (dit beteken “Geel Lotus”) en in 1962 is hulle in Londen getroud. Sy is ’n Franse burger, hoewel haar ouers van Viëtnam was. Haar pa was Viëtnam se verteenwoordiger by Unesco. Hulle is daarna Parys toe, waar Yolande as sekretaresse by ’n Amerikaanse maatskappy werk. Sy is vlot in Frans, Viëtnamees, Spaans en Engels en behaal ’n BA-graad aan die Sorbonne en studeer verder in die regte en volkekunde. Breyten self studeer in 1963 ook aan die Sorbonne.

Dit het finansieel nie aldag baie goed met die Breytenbachs in Parys gegaan nie. Breyten probeer geld verdien met sy skilderwerk, maar dit gaan nie altyd so maklik nie. Later bemark ’n agent in Amsterdam sy skilderye en hou hy taamlik gereeld uitstallings in België en Nederland. Hy en Yolande het intussen ’n woonstelletjie in Parys gekoop – in ’n baie ou gebou en baie klein.

Intussen raak Breyten al meer betrek by die anti-Suid-Afrikaanse politiek en word hy ’n stoere teenstander van die Suid-Afrikaanse regering se apartheidsbeleid.

In April 1965 land die skrywer Chris Barnard in Parys, en omdat hy vreemd in Parys was, besluit hy om by Breyten te gaan kuier. Breyten verwelkom Chris met ope arms, help hom om verblyf te bekom en tree as gids en raadgewer vir hom op. Chris het vier jaar tevore ’n verhaal van Breyten in ’n studenteblad raakgesien en wou weet of hy nog skryf. Breyten se antwoord was: “Nee wat, ek het opgehou. Ek skilder nou net.” Chris het aanhou neul totdat Breyten iewers in die woonstelletjie ’n dun, groen oefeningboek ontdek het.

Chris Barnard vertel: “In die boekie was kort stukkies prosa, hier en daar ’n gedig, en plek-plek ’n pen-en-ink-tekening.” Omdat Breyten se handskrif nie te duidelik was nie, tik hy die gedigte oor en gee dit vir Chris, wat verras was met die gehalte van die skryfwerk, en soos wat Breyten sy skryfwerk oortik, bespreek Chris dit met hom en gee raad. Teen Junie 1965 was daar reeds ongeveer 60 gedigte en byna net soveel prosawerk in Chris se laai. Teen die einde van Junie sorteer Chris die skryfwerk in twee manuskripte en vra Breyten om dit na Bartho Smit in Johannesburg te pos. Breyten se reaksie: “Maar dis mos ’n uitgewer. Dis mos net skrywers wat boeke publiseer.”

Drie weke later kom die telegram: “Albei manuskripte aanvaar. Geluk. Brief volg.” En teen die einde van November arriveer die pakkie met ’n groot geel boek en ’n klein groenetjie – Die ysterkoei moet sweet en Katastrofes. In Februarie 1966 hoor Breyten dat die APB-prys vir beide publikasies aan hom toegeken is en is die prys in Parys in die Moulin Vert in Montparnasse aan hom toegeken – en daarmee saam ’n R2 000-kontantprys wat baie nuttig te pas gekom het.

In Die Transvaler van 4 Januarie 1965 skryf Jan Kromhout die volgende oor die twee publikasies: “Die jongste brug tussen Suid-Afrika en Frankryk is nou geslaan deur ’n tot dusver onbekende uitgewekene: Breyten Breytenbach, 25-jarige seun van Bonnievale se wêreld. [...] Wie, liewer hoe, is hierdie jong kunstenaar? [...] In wat hy bereik het, bemerk ons (hopelik) net so ’n talentvolle verskyning as Peter Blum tien jaar gelede, maar ten opsigte van aard en onderwerp lê sy gedigte myns insiens nader aan Pieter Venter se Die blomblaar is requiem en Jan Rabie se Een-en-twintig. [...] Een ding staan vas: ’n Afrikaanse of selfs Suid-Afrikaanse gees adem hierdie bundel nie. Ons is, verstaanbaar, ver verwyder van die osse wat aanstap deur die stowwe, die spruitjie met sy mooi geluidjie of die viooltjies wat in die voorhuis pryk. Die tydgees en tydsverskynsels verplig ons om kennis te neem ook van ander uiterstes. Laat ons Breyten Breytenbach krediet gee vir aanvoorwerk op sý terrein, al moet ons saam met hom aan die “ontrafel” gaan van “die frases wat in jou donkerste wese eggo (bl 19).”

Die uitgewers het aanvanklik vir Breyten en Yolande genooi om die prys in Suid-Afrika in ontvangs te neem, maar omdat Yolande van Viëtnamese afkoms is, weier die Suid-Afrikaanse regering om ’n visum aan haar toe te staan weens, onder andere, die Wet op Gemengde Huwelike van 1949.

Breyten sê dat hierdie insident die begin was van sy politieke bewustheid. “Dit was die begin van my tweeslagtige verhouding met my land ... My hart het veranker gebly aan Suid-Afrika en is dit nog ... Ek was besig om af te sterf en tog ook om elke dag dieper te leef in en na my land toe.”

In 1967 verskyn sy volgende bundel, Die huis van die dowe, en ontvang hy die Reina Prinsen Geerligs-prys, sowel as die CNA-prys daarvoor. Reina Prinsen Geerligs was in die Tweede Wêreldoorlog lid van die versetbeweging in Nederland en is deur die Nazi’s om die lewe gebring. Die prys is ingestel ter aanmoediging van jong digters en skrywers.

In dieselfde jaar vertrek Breyten en Yolande na Lourenço Marques (vandag Maputo) en vandaar na Swaziland, waar Yolande uiteindelik haar skoonouers ontmoet. Daarvandaan is hulle per skip na die Kaap, waar hulle vir twee dae die Skiereiland kon verken voor die terugvaart na Europa.

Intussen groei Breyten se verset teen die Suid-Afrikaanse regering en in April 1970 skryf hy ’n artikel vir Sechaba, die amptelike mondstuk van die ANC. Volgens berigte in die Suid-Afrikaanse pers bepleit hy in hierdie artikel openlik revolusie. Hy sê dat die Afrikaner net deur die revolusionêre vernietiging van sy eie magstruktuur, wat kapitalisties, totalitêr en wreedaardig is, gered kan word.

Breyten gaan voort met sy skryfwerk en die CNA-prys vir letterkunde word ook aan Kouevuur (1969) en Lotus(1970) toegeken. Hy vertaal in 1970 Shakespeare se Titus Andronicus vir Kruik en in ’n onderhoud met die Daily News laat hy hom soos volg uit: “Painting is my job and writing my African mistress.”

Ná hy in 1970 die CNA-prys vir Lotus ontvang het, wil sekere kultuurorganisasies die bundel laat verbied as gevolg van een gedig daarin wat ’n parodie op die Onse Vader is. Hennie Terblanche van die Genootskap vir die Handhawing van Afrikaans het laat blyk dat die bundel by die volgende vergadering van die Publikasieraad ingedien sou word. Breyten beskou Lotus op daardie stadium as sy mees ambisieuse bundel tot dusver en ook sy moeilikste. In Rapport van 22 April 1971 sê hy dat Lotus sy “manifes” is en waarskynlik sy laaste digbundel, behalwe “wie weet, oor ’n klompie jare, dalk nog ’n laatlammetjie”.

Dit is asof kontroversie Breyten omgewe en volg waar hy gaan. In 1971, voor die toekenning van die Hertzogprys vir poësie, word in die pers bespiegel dat Breyten dit beslis die meeste verdien. Die prys word egter aan Elisabeth Eybers toegeken – ’n toekenning wat deur sommiges as ’n “veilige toekenning” beskryf word. Met die toekenning van die Hertzogprys vir poësie in 1974 beland Breyten weer in die spervuur. Hierdie keer word Uys Krige bekroon. Voor die tyd sê Breyten self dat sy werk van die vorige drie jaar nie die toekenning regverdig nie.

In 1971 word Breyten aangewys as ere-ondervoorsitter van die Suid-Afrikaanse studente-organisasie Nusas en in Junie 1974 as erepresident.

In 1972 word Skryt: om ’n sinkende skip blou te verf deur Meulenhoff Uitgewers in Nederland gepubliseer en terselfdertyd word ’n uitstalling van sy skilderye deur die galery Espace in Amsterdam gehou. Breyten se aansien in Nederland groei en in 1972 word Lotus bekroon met die Lucy B en CW van der Hoogt-prijs wat deur die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde toegeken word. Breyten word ook tot die 53ste lid van die Maatschappij verkies.

In Desember 1972 slaag Breyten en Yolande uiteindelik daarin om ’n visum vir Yolande te bekom en vertrek hulle na Suid-Afrika. Hulle woon in Februarie 1973 die Sestiger-Somerskool aan die Universiteit van Kaapstad by, waar Breyten vir die eerste keer sedert hy na Parys is, weer in Suid-Afrika optree, voor ’n gehoor van 800 mense.

Hy sê onder andere: “Ons is ’n bastervolk met ’n bastertaal. Ons aard is basterskap. Dis goed en mooi so. Ons moet kompos wees, ontbindend om weer in ander vorme te kan ontbind. Net ons het in die slagyster getrap van die baster wat aan bewind gekom het. In daardie gedeelte van ons bloed wat van Europa kom, was die vloek van meerderwaardigheid. Ons wou ons mag regverdig.” (LitNet: Artikel oor Breyten Breytenbach deur Ampie Coetzee).

Schalk Pienaar skryf in Die Burger: “Die man se meesterskap van die woord is iets besonders.”

In April 1975 hou die Verenigde Volke-Organisasie (VVO; nou die VN) ’n spesiale seminaar in Parys oor apartheid waaraan Breyten deelneem en waar hy Suid-Afrika ’n “terroristestaat” noem.

In Junie 1975 word Skryt deur die Publikasieraad verbied – drie jaar na dit verskyn het. Breyten se reaksie hierop: “Die Sensuurraad slaan met hierdie verbod ’n dooie perd, omdat die boek lankal nie meer beskikbaar is nie, nie in Suid-Afrika nie, ook nie in Nederland nie.”

Intussen is Breyten aan die skryf aan ’n Seisoen in die paradys, ’n verslag van die besoek aan Suid-Afrika in 1973. Daantjie Saayman van Buren-Uitgewers besluit egter in Augustus 1975 om dit nie te publiseer nie, aangesien hy seker is dat dit verbied gaan word en hy as eenman-uitgewer nie weer (ná André P Brink se Kennis van die aand) die finansiële risiko kan loop nie. As Buren dit nie uitgee nie, mag geen ander uitgewer dit publiseer nie, wat ’n geweldige verlies vir die letterkunde sou wees. Dit is uiteindelik in 1976 deur Perskor gepubliseer.

In Frankryk word Breyten ’n stigterslid van Okhela, ’n versetgroep wat apartheid in ballingskap beveg. Die naam beteken “om aan die brand te steek”. Die groep, wat uit vyf lede bestaan, beskou hulle as die blanke vleuel van die ANC. Hulle aktiwiteite het ten doel om die ANC te help met hulle strewe na ’n omwenteling in Suid-Afrika, indien nodig met geweld.

Op 1 Augustus 1975 land Breyten op die Jan Smuts-lughawe in Johannesburg nadat hy ’n visum in Rome verkry het met ’n vals paspoort onder die naam Christian Galaska. Op 26 Augustus 1975 word dit op die voorblaaie van koerante uitbasuin dat Breyten Breytenbach gearresteer is. Op 19 Augustus word hy in hegtenis geneem omdat hy na bewering in besit was van vervalste dokumente. Die veiligheidspolisie was glo op sy spoor vandat hy in Suid-Afrika aangeland het. Hy word aangehou ingevolge Artikel 6 van die Wet op Terrorisme. Vyf van die mense met wie hy na bewering kontak gehad het, word ook deur die veiligheidspolisie aangehou. Breyten se arres ontlok ’n stortvloed van protes uit die buiteland, veral uit Nederland, Frankryk en Engeland. Na sy arrestasie sê Adam Small by ’n taalsimposium van die Akademie vir Wetenskap en Kuns op Potchefstroom: “My groot vriend, Breytie, was maar altyd ’n bietjie mallerig. Maar God weet, die man skryf wonderlike Afrikaans.”

Op 10 November 1975 verskyn Breyten voor ’n stampvol hof ingevolge die Wet op Terrorisme. Die verhoor word tot 21 November uitgestel. Met die aanvang van die verhoor op 21 November pleit Breyten skuldig op die hoofaanklag met sekere wysigings op die klagstaat. Na ’n week word hy op 11 aanklagte skuldig bevind en op 27 November vonnis regter PM Cillié hom tot nege jaar gevangenisstraf nadat die staat by monde van die prokureur-generaal, Percy Yutar, saam met Breyten se advokaat, PJ vR Henning, ’n maksimumvonnis van vyf jaar gevra het. In Desember 1975 word verlof tot appèl geweier. In Maart 1976 word nog ’n aansoek om verlof tot appèl geweier. Tydens sy verhoor ontvang Breyten ’n kunsprys ter waarde van R1 000 van die Stadsraad van Vitry in Frankryk.

Met die uitspraak sê Breyten onder andere aan regter PM Cillié: “Elkeen van ons is ook verantwoordelik vir al die ander mense. Ons dra almal by tot die gemeenskap, ten goede of ten kwade. Wat my betref, dit is nou vir my baie helder, my bydrae kan nie op die gebied van politiek wees nie en ek sal my ook nooit weer daarin begeef en vergiftig nie. ’n Mens sê altyd dat berou en spyt te laat kom. Ek is jammer oor die onbesonne dom dinge wat ek gedoen het en wat my tot hier gebring het, en ek vra om verskoning daarvoor. Maar ek voel ek weet ek het nog baie gedigte in my vingers en skilderye in my oog. Ek hoop eendag, wanneer dit my weer gegun mag word om in die lewe uit te gaan, dat ek dan tog nog deur my skrywe en my kuns my deel by kan dra tot die toekoms van ons land en ons mense. Ek sal dit as ’n voorreg beskou.”

Tydens sy gevangenskap word Breyten toegelaat om voort te gaan met sy skryfwerk. Alles wat hy skryf, moet aan die tronkowerhede oorhandig word. Hy word egter nie toegelaat om te skilder nie.

Oor ’n reeks gedigte wat Breyten in aanhouding geskryf het, sê FIJ van Rensburg: “Dit is nie ’n gespeel om ellende te vergeet nie, dis geen gefluit by ’n kerkhof verby nie. In die engte van sy sel wil die digter ruimte verwerf, wil hy ’n stuk ruimte verower wat hy nie tevore gehad het nie. Waarmee hy hom in die bundel besig hou, is om tot ’n ruimer menslikheid te kom.” Hy sê ook dat dit van die merkwaardigste werke, nie net van Breyten nie, maar in Afrikaans is.

Voetskrif word in 1976 deur Perskor gepubliseer en in 1977 word dit met die Perskorprys bekroon. Op die omslag is ’n afdruk van ’n skildery wat Breyten gemaak het terwyl hy verhoorafwagtend was. In Desember 1976 word van Breyten se poësie en prosa in Frans vertaal deur Georges-Marie Lory en uitgegee onder die titel Feu Froid (Kouevuur). Kouevuur word ook deur middel van die Franse vertaling in Engels, Arabies en Pools vertaal.

In Mei 1977 word Breyten weer op twee aanklagte van ontsnapping ingevolge die Wet op Terrorisme aangekla. Hy word egter net skuldig bevind daaraan dat hy tronkregulasies oortree het en tot R50 of drie maande gevangenisstraf gevonnis. Die staat kon nie bewys dat hy vanuit sy sel aan enige terroristebedrywighede deelgeneem het nie. Die aanklagte spruit uit sy gedrag en gesprekke met ’n bewaarder in die Sentrale Gevangenis in Pretoria. Hy erken dat sy planne om te ontsnap net lugkastele was en dat hy nooit verwag het dat dit verwerklik sou word nie. Selfs nadat hy onskuldig bevind is, het daar geluide in sekere Afrikaanse kultuurkringe opgegaan dat hulle beplan om die Onderwysdepartement te vra om Breyten se gedigte wat vir skole voorgeskryf is, te verbied.

In Junie 1977 ontvang Breyten die Prix des Septs, wat deur sewe internasionale uitgewerye ingestel is. Hy is die eerste ontvanger van hierdie prys. Dit word toegeken veral vir sy literêre werk, maar kan ook beskou word as ’n teken van solidariteit met sy politieke stryd. Die uitgewers is Feltrinelli (Milaan), Bourgeois (Parys), Wagenbach (Wes-Berlyn), John Calder (Londen), Anagrama (Barcelona), Don Quixote (Lissabon) en Van Gennep (Amsterdam). Van Breyten se gedigte wat die jare van 1964 tot 1977 oorspan, word in 1978 in Engels deur Denis Hirson vertaal onder die titel In Africa even the flies are happy en deur John Calder uitgegee. Die bundel sou ook in Portugees, Spaans, Frans, Duits, Italiaans en Nederlands vertaal word. Die vertaling is gedoen op grond van bogenoemde toekenning wat hy ontvang het. In 1978 ontvang hy ’n Nederlandse eerbewys van die Jan Campert-stichting. Hy is ook later benoem tot Chevalier de la Legion d’Honneur et Commandeur des Arts et Lettres, Frankryk se belangrikste kulturele toekenning.

Op 4 April 1978 is Breyten se moeder onverwags op ’n buurvrou se begrafnis in Hermanus aan ’n hartaanval oorlede. Breyten kon nie toestemming kry om sy ma se begrafnis by te woon nie.

In 1979 verskyn nog ’n bundel met vertalings van Breyten se gedigte getitel And death as white as words. Dit word egter deur die Suid-Afrikaanse Sensuurraad verbied.

Pogings om Breyten vroeër uit die gevangenis te kry, duur onverpoosd voort. In April 1979 word ’n versoek van die Internasionale PEN-vereniging van die hand gewys.

In dieselfde jaar kry Breyten se vader ’n beroerte en word in Grahamstad in ’n hospitaal verpleeg.

Eerbewyse vir Breyten bly nie agterweë nie. In 1980 word hy saam met die Tsjeggiese skrywer Josef Skvorecky ’n finalis vir die internasionale Neustadt Literêre Prys. Hierdie tweejaarlikse prys word deur die Universiteit van Oklahoma geborg en Breyten verloor met een punt. Die eregeld van 1981 se Poetry International in Rotterdam word aan Breyten toegeken. Dit is ’n prys wat in 1981 vir die derde keer toegeken word aan ’n digter wat onder meer deur sy werk in ’n ernstige situasie beland het. Die bedrag van R3 000 wat deur die uitgewers Elsevier beskikbaar gestel is, sou gebruik word vir juridiese bystand aan Breyten en vir verligting van sy gevangenskap. Yolande word toegelaat om Breyten gereeld twee maal per jaar te besoek terwyl hy in die tronk is.

By geleentheid van Breyten se verjaardag op 16 September 1980 publiseer Taurus-Uitgewers die bundel Die miernes swel op die fox-terrier kry ’n weekend en ander byna vergete Katastrofes en fragmente uit ’n ou manuskrip van Breyten Breytenbach. Die meeste prosatekste is afkomstig uit die oorspronklike manuskrip van Katastrofes (1964), terwyl ander deel uitmaak van ’n Seisoen in die paradys en ander wat in tydskrifte soos Sestiger, De Vlaamse Gids en Contrast verskyn het. As gevolg van sy gevangenskap kon Breyten nie die bundel hersien soos sy wens was nie. Ander prosastukke word opgeneem in De boom achter de maan wat in 1974 deur Van Gennep in Amsterdam uitgegee word.

Na maande se bespiegeling in die pers word Breyten op 2 Desember 1982 onverwags uit die tronk ontslaan – twee jaar voor die verstryking van sy vonnis. Daar word algemeen aangeneem dat dit as gevolg van internasionale bemiddeling plaasgevind het. Volgens berigte het Breyten se skryfwerk terwyl hy in die tronk was, geen tekens van enige revolusionêre inhoud getoon nie, wat glo ook ’n belangrike rol in sy vrylating gespeel het.

Na sy vrylating sê Breyten dat die sewe jaar “geweldig neerdrukkend” was, hoewel geen fisieke geweld teen hom gepleeg is nie en hy nie mishandel is nie. Volgens hom is dit feitlik onmoontlik vir ’n blanke Suid-Afrikaner om deur swart “vryheidsvegters” as bondgenote in die stryd aanvaar te word. Hy voel dat hy nie verder ’n aktiewe rol in die politiek sou speel nie en dat hy vanuit Parys geen invloed op die politiek in Suid-Afrika sal hê nie. Maar hy sal nog altyd sy dig- en skryfwerk gebruik om apartheid te veroordeel. Op 5 Desember 1982 kom hy in Parys aan en in 1983 neem hy Franse burgerskap aan.

In die net meer as sewe jaar in die tronk het Breyten meer as 400 tronkgedigte in Afrikaans geskryf wat in die bundel Die ongedanste dans (1975–1983) saamgevat is. Oor wat hom in dié tyd van inkerkering tot soveel kreatiwiteit geïnspireer het, het hy aan Willemien Brümmer vertel (Die Burger, 20 Maart 2010): “Voëltjies buitekant ... die wind daar bo ... stof wat inkom ... ’n stukkie gekleurde papier ... klanke – allerlei dinge. Dis wonderlik – dan kom ’n mens werklik agter hoe ryk is die wêreld.

“Skrywe was ’n soort van verlenging van ’n mens se sintuie. Jy het dit nodig om te kan verstaan waar jy is en wie jy is. As ek in daardie tyd ’n vry man was, sou ek waarskynlik nie so produktief gewees het nie.” (Hy haal die filosoof Jacques Derrida voor in sy jongste boek aan: “Our secret is in survival.”)

In ’n onderhoud met die Nederlandse koerant NRC Handelsblad in 1983 sê Breyten dat Afrikaans geen toekoms het nie en dat dit ’n taal vir grafstene geword het. Hy beweer onder meer dat Afrikaans ’n vernedering is vir swart en bruin mense en dat hulle nie langer in die taal belangstel nie.

Mense soos Jan Rabie, Richard van der Ross, Jakes Gerwel en Abraham de Vries stem egter nie met hom saam nie.

Breyten dink nie dat sy inhegtenisneming en sy tronkstraf heeltemal tevergeefs was nie. “Die spreekwoord sê watter sin het die lewe as jy nie ’n ‘fool’ van jouself kan maak nie. Dis ’n bevrydende besef wat langsamerhand tot my begin deurdring: jy het reg op jou foute.”

Die ongedanste dans (1975–1983) is net die voorloper van nog vier digbundels en twee prosabundels wat by Taurus gepubliseer is. Die nuwe bundel, Eklips, is die derde in ’n reeks van vyf wat onder die gesamentlike titel Die ongedanste dans verskyn. Die eerste werk heet Buffalo Bill, die tweede Lewendood, die vierde Yk en die vyfde Die kus.

Na Breyten se vrylating laat Merwe Scholtz hom soos volg oor Breyten se werk uit: “[D]ie werk is ryk, vol verskeidenheid, byvoorbeeld prosa en poësie, en ek sou sê op die peil wat ’n mens van die digter verwag.”

In Januarie 1983 is Breyten in Den Haag om ’n spesiale literêre prys van die Jan Camper-stigting te ontvang. By die oorhandiging van die prys sê die burgemeester van Den Haag, Frans Scholls, dat Breyten die prys ontvang om sy vryheid te vier en sy digterskap te stimuleer, veral waar literatuur en weerstand op ’n oortuigende wyse ’n eenheid vorm. Breyten is ook die onderwerp van films soos die Duitse Prison mailbag X4 South Africa, a letter to Breyten Breytenbach wat in 1983 op Duitse televisie vertoon is en deur Jobst Grapow gemaak is.

En toe uiteindelik, in 1984, word die Hertzogprys vir poësie aan Breyten toegeken vir sy bundel Yk. Hy deel die prys met Henriette Grové – net soos die CNA-prys van 1983. Hy wys egter die prys van die hand, “nie omdat ek vasgegroei het aan die beeld wat deur sommige aangekleef word, dié van opstoker of provokateur of outsider nie. Aldus nie om vriende te behaag nie. Ook nie om kopie te verskaf aan joernaliste op vroetel na sensasie of erger – die Engelstaliges wat enige sogenaamde ‘Afrikaner-afwykende’ op opportunistiese wyse steun met die hoop om die Afrikaners as groep by te kom nie. Selfs nie (en ek dink ek is taamlik eerlik as ek so sê) vanweë ou letsels, ’n verwronge persoonlike geskiedenis, kleingeestigheid of omdat dit te laat is nie. Maar om die eenvoudige rede dat die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns nog immer die bolwerk bly van die Afrikaner-establishment. [...] Indien ek die bekroning sou aanvaar, sou ek nie op my klein manier kon meehelp aan daadwerklike verandering nie, maar ’n illusie van soepelheid help verleen aan strukture en ’n stelsel wat eksklusief bly.”

Taurus publiseer in 1984 The true confessions of an albino terrorist. Dit is die eerste werk wat Breyten ná sy vrylating skryf. In sy resensie van die werk in Rapport skryf André Brink: “Dit is duidelik dat Breyten onwennig voel in Engels. Taalspel, wat vir hom in Afrikaans so spontaan gebeur, is hier meermale met ’n swaar hand aangepak. [...] Dit bly ’n nodige boek. Vir ons tyd en ons situasie ’n onontbeerlike boek. Maar openbaar dit dalk ook tekens van die bitter skade wat die tronk wél – aan die skeppende gees self – aangerig het?”

Breyten se aansien in die buiteland neem nie af nie. In 1984 ontvang hy ’n toekenning van die beweging vir sosiale menseregte en in 1985 die Pierpaolo Pasolini-prys, wat na die wêreldbekende Italiaanse digter en filmregisseur vernoem is. Breyten ontvang die prys vir die werk wat hy onder moeilike omstandighede gedoen het.

In April 1985 word hy genooi as gas van die Universiteit van Kalifornië, waar hy lesings lewer en uit sy boeke voorlees. Hy woon ook in 1985 die 48ste PEN-konferensie in New York by.

Yk wen in 1986 die eerste Rapport-prys – die derde bekroning vir dié bundel. Breyten en Yolande kom Suid-Afrika toe sodat hy die prys persoonlik in ontvangs kan neem. Dit is sy eerste besoek aan Suid-Afrika sedert hy in Desember 1982 uit die tronk vrygelaat is. Met die ontvangs van die prys sê hy dat ’n gedeelte van die prysgeld gebruik sal word “vir die saak van politieke gevangenes. Ek het teruggekom omdat ek my onherroeplik verbond het tot Afrika en omdat ek my vereenselwig met die stryd om die bevryding van Suid-Afrikaners.”

In 1987 speel Breyten, saam met Idasa, ’n rol in die reël van die gesprekke tussen leiers van die ANC en 50 Suid-Afrikaners in Dakar in Senegal. Geld om die onkoste vir die missie te dek is deur onafhanklike stigtings in Europa en die VSA ingesamel. Frederik Van Zyl Slabbert lei die Suid-Afrikaanse missie en Danielle Mitterand, die Franse president se vrou, help Breyten om visums vir die groep te bekom, asook met die reisreëlings.

In dieselfde jaar doen Breyten en Yolande aansoek om ’n visum om Breyten se siek pa te besoek, maar dit word geweier weens Breyten se houding en gedrag teenoor Suid-Afrika, asook ander oorwegings.

In 1988 ken die Universiteit van Wes-Kaapland ’n eredoktorsgraad aan Breyten toe vir wat hy vir die Afrikaanse taal gedoen het.

In Julie 1989 woon Breyten die skrywersberaad by die Victoria-waterval by en lewer die slotreferaat oor ’n Suid-Afrikaanse letterkunde – in Engels. Sy Memories of snow and dust, wat in 1990 die Engelse CNA-prys sou wen, se Suid-Afrikaanse uitgawe is daar bekendgestel.

In Julie 1989 word ’n visum vir vier dae aan Breyten en Yolande toegestaan vir ’n besoek aan Breyten se pa, wat later, in Desember 1989, in die ouderdom van 85 jaar oorlede is. Visums word vir drie dae aan Breyten en Yolande toegestaan om die roudiens in Grahamstad by te woon, asook die seremonie in Hermanus, waar sy pa se as by sy ma se graf gestrooi is.

In Mei 1990 word Breyten as direkteur van Taurus-uitgewers aangestel, met sy hoofdoel om ondersoek in te stel na die moontlikheid om Afrika-letterkunde aan die Suid-Afrikaanse publiek bekend te stel.

In Augustus 1990 is Breyten en Yolande as gaste van SAAK (die Stellenbosse Aktuele Aangeleentheidskring) op besoek in Suid-Afrika, en voor ’n groot gehoor op Stellenbosch, tydens die slottoespraak by ’n driedaagse konferensie oor Die rol van die Afrikaner in die bou van ’n nuwe Suid-Afrika, kondig hy sy onttrekking aan die openbare lewe aan. Die titel van sy toespraak was “Fragmente van ’n groeiende gewaarwees”. In Oktober 1990 lewer hy een van die hoofreferate by die Afrikaanse Skrywersgilde se beraad op Langebaan.

Die koerant New Nation bied, in samewerking met die Congress of South African Writers (COSAW), in Desember 1991 ’n landwye skrywerskonferensie in vyf streke aan. Breyten lewer die hooftoespraak, “Om by heerskappy verby te skryf”. In sy toespraak sê hy dat uitgewers tien persent van die boeke wat hulle uitgee, gratis aan minder gegoedes beskikbaar behoort te stel. Van sy ander uitlatings is dat skrywers moet saamstaan; dat groot uitgewers en die media nie versiende genoeg is nie en dat hulle probeer behou wat hulle het, pleks van om ’n heeltemal nuwe rigting in te slaan en oplossings vir ’n nuwe situasie te help soek.

Hoewel Breyten se kunswerke veral in Europa baie bekend is en hy lank reeds uitstallings daar hou, word sy eerste kunsuitstalling eers in 1993 in Suid-Afrika in Kaapstad aangebied. Die titel is Painting the eye.

Hy ontvang ook in 1993 ’n eredoktorsgraad van die Universiteit van (KwaZulu-) Natal in Durban. Die motivering hiervoor is dat sy werk diep gewortel is in die sosiale en kulturele politiek van die tyd en dat sy statuur in en bydrae tot hierdie land nooit oorbeklemtoon kan word nie.

Gedurende Julie 1993 tree hy by die Wits Winterforum op en neem hy saam met Marthinus Versfeld, Frederik Van Zyl Slabbert en Neville Alexander aan die openingsbespreking deel. Daar sê hy: “Julle moenie skaam wees om te veg vir Afrikaans nie. Net omdat die Fascis in ons midde in die water gepis het, beteken dit nie ons mag nie meer die woord water in die mond neem nie. [...] Taal is die magiese vesel van minder- of meerderhede: taal is die spieël waarin jou asem ’n herkenbare gesig kry.” (Beeld, 17 Julie 1993)

Tydens ’n toespraak in November 1993 by Washington-universiteit in St Louis, Missouri in die VSA sê Breyten: “Sommige Suid-Afrikaanse skrywers glo hulle ruik die welriekende geure van die nuwe republiek van vrede, maar in werklikheid ruik hulle die geparfumeerde boude van politici op grawe na mag. Ons kan onsself net red deur die demokratiese instellings van ’n beskaafde gemeenskap te versterk deur die politici ferm te beperk tot hul rol as dienaars van die gemeenskap en om só hul natuurlike neiging teen te werk om op die arbeid van die samelewing te teer.” (Die Burger, 16 November 1993)

By die bekendstelling van Return to paradise (1993) in Washington maak hy die stelling dat hy nog steeds daaraan dink om die Afrikaanse Taalmonument in die Paarl op te blaas, omdat dit ’n “daad van openbare higiëne” sou wees. Return to Paradise is die laaste deel van die trilogie waarvan Seisoen in die paradys (1976) en The true confessions of an albino terrorist (1984) onderskeidelik die eerste en tweede dele is.

Die Internasionale Parlement van Skrywers verkies in November 1993 ’n Wêreldraad en ’n president. Sestig skrywers kom in Strasburg byeen en die Wêreldraad, bestaande uit Adonis, Pierre Bourdieu, Breyten Breytenbach, Jacques Derrida, Carlos Fuentes, Edouard Glissant en Toni Morrison, word aangewys. Die president vir twee jaar is Salman Rushdie. Hierdie parlement “exists to fight for oppressed writers and against all those who persecute them and their work, and to renew continually the declaration of independence without which writing is impossible; and not only writing, but dreaming; and not only dreaming, but thought; and not only thought, but liberty itself”.

In 1994 word Breyten genooi om die amptelike openingstoespraak by die 25ste Poetry International in Rotterdam, waarna 72 skrywers van oor die wêreld genooi is, te lewer. Die Nederlandse koningin Beatrix woon die opening by. Vir Breyten was die grootste eer egter toe een van sy versreëls op ’n aantal rommelstortwaens aangebring is – ROTEB, die munisipale rommeldiens, was een van die borge van die fees en was betrokke by die “poëzie rijdt op straat”-program waarvan die tema was: “Jy leef asof jy onsterflik is.”

Intussen rol verdere internasionale en plaaslike eerbewyse in. In 1995 ontvang Breyten die Jacobus van Looy-prys van Aad Nuis, die Nederlandse onderminister van kultuur. Jacobus van Looy (1855–1930) was ’n Haarlemse skrywer en skilder en die prys word toegeken aan kunstenaars wat óók die skryf- en skilderkuns beoefen. Die oorhandiging van die prys val saam met die opening van ’n uitstalling van Breyten se werk in ’n deel van die beroemde Frans Halsmuseum in Haarlem.

In 1994 word Return to paradise bekroon met die Sunday Times/Alan Paton-toekenning vir niefiksie, en in 1996 ontvang Breytenbach die Helgaard Steyn-prys vir nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde. Hierdie prys word elke jaar om die beurt vir musiek, beeldhouwerk, skilderkuns en letterkunde toegeken.

In 1995 ontvang Breyten die 12de Malaparte-prys, wat jaarliks deur die Vriende van Capri toegeken word ter herdenking van die Italiaanse joernalis en skrywer en ter erkenning van die politieke betrokkenheid en die literêre prestasies van die ontvanger. Dit is ook bedoel om die werk van buitelandse skrywers aan die Italiaanse leserspubliek bekend te stel. Nadine Gordimer was in 1985 die ontvanger van hierdie prys.

In 1996, tydens die 27ste Internasionale Poësiefees in Rotterdam, is Breyten die onderwerp van die jaarlikse vertaalprojek wat deel is van Poetry International. In 1998 word hy deur die motorvervaardiger Volkswagen AG in Hannover, Duitsland, as ’n wêreldburger vereer.

In 1996 ontlok Breyten ’n nuwe debat oor Afrikaans, Afrikaners en saamstaan toe hy ’n taalstaat bepleit waarbinne Afrikaanstaliges se potensiaal ten volle ontwikkel kan word, asook ’n kultuur en praktyk van “skeppende verset”. In ’n lang artikel in Die Burger van 5 Oktober 1996 kritiseer hy die ANC se konsep van “nasiebou” en ’n “reënboognasie”. “Om te oorlewe en skeppend deel te wees van ’n groter geheel, sal Afrikaners met veel soepelheid moet kan saamwerk en baklei vir ’n eie verbeeldingsruimte. Vir die Afrikaner is taal skering en inslag van sy gemeenskaplikheid en hy moet veg vir die instandhouding daarvan.”

Breyten en ’n Seisoen in die paradys is in 1997 ook die onderwerp van etlike films – onder andere een in Engels wat deur die Sweed Richard Dindo geregisseer is en ook een in Frans. Hennie Serfontein doen die regie van ’n video, Breyten the artist, wat in 1997 op die rolprentprogram van die Grahamstadse kunstefees vertoon word. Die video is ook op SABC3 vertoon.

In 1997 verskyn Oorblyfsels: ’n roudig, ’n huldigingsbundel aan Daantjie Saayman, uitgewer van Buren-uitgewers, wat oorlede is. Saam met Papierblom, wat onder die skrywersnaam Jan Afrika verskyn, word die Hertzogprys in 1999 aan Breyten toegeken. Hierdie keer aanvaar hy dit: “Dis vyftien jaar later en ander omstandighede. Ou geskille het minder belangrik geword.” Tydens die oorhandiging van die prys sê Rena Pretorius dat Oorblyfsels ’n waardevolle bydrae tot Afrikaans se yl besit van elegiese gedigte lewer. Papierblombied ’n kragtige demonstrasie van Breyten se unieke en waardevolle bydrae tot die Afrikaanse poësie.

Op die Demokratiese Alliansie (DA) se taalberaad in 1998 tree Breyten op saam met die leier van die DA, Tony Leon, en Neville Alexander, destydse voorsitter van Pansat. Breyten sê: “Suid-Afrikaners moet die reg op andersheid uitleef, insluitende hul reg om hul moedertaal op alle gebiede van die samelewing te gebruik, en weerstand te bied teen die geweldige druk om te konformeer.”

Tydens die KKNK van 1999 pleit hy vir die vestiging van ’n vrye Afrikaanse universiteit, want daar sal uiteindelik geen ruimte vir die ontwikkeling of vir die reeds verworwe ruimtes van Afrikaans aan die huidige universiteite wees nie. In dieselfde jaar praat hy by die ATKV se herfsskryfskool op Potchefstroom oor die Afrikaner as Afrikaan: “Enige aantasting of belemmering van die volle gebruik van jou moedertaal is ’n skending van daardie mensereg wat verseker dat jy ’n volwaardige en nuttige burger mag wees, selfs en veral in ’n meertalige gemeenskap.”

Breyten se veelbesproke toneelstuk Boklied se première vind in 1998 tydens die KKNK plaas en ontvang die De Kat-Herrieprys. Dit palm ook agt ENB Vita-Streekteatertoekennings vir 1997/1998 in – vir beste produksie, beste akteur (Dawid Minnaar), beste byspeler (Duma Mnembe), beste byspeelster (Antoinette Kellerman), beste nuweling (Emile Serfontein) en beste regisseur en stel-en-kostuumontwerp (albei Marthinus Basson) en beligting (Laddy Czerepowicz).

In 2000 word sy eerste toneelwerk in Engels, The life and times of Johnny Cockroach, tydens die Grahamstadse kunstefees onder die regie van Marthinus Basson opgevoer. Dit is ’n vervolg op Boklied. Breyten se toneelwerk bly omstrede en in 2001, tydens die opvoering van Die toneelstuk op die KKNK, loop die mense uit. Dit veroorsaak dat Breyten na die KKNK sê dat hy niks meer met die Afrikaner te doen wil hê of in die openbaar in Suid-Afrika gaan optree nie. Dit spruit waarskynlik uit ’n meningspeiling wat deur Die Burger gehou is en waar 80 persent van die respondente gemeen het dat Afrikaners hulle van Breyten moet distansieer. In ’n brief in Engels aan Die Burger skryf hy hy “[is] in geen omstandighede lid van u volk, of sou dit ooit wou wees nie” (Volksblad, 20 April 2001). Marthinus Basson, wat ook die regisseur van Johnny Cockroach en Die toneelstuk is, word by die KKNK van 2001 met die Baanbrekersprys vereer vir die grensverskuiwende werk as regisseur en ontwerper wat hy onder meer met Boklied, Ek, Anna van Wyk en Die Toneelstuk gedoen het.

By die bekendstelling van Papierblom in 1998 by die KKNK sê Breyten dat hy haastig is om dood te gaan. As iemand anders dit gesê het, sou dit dalk aan morbiditeit gegrens het, maar, skryf Stephanie Nieuwoudt (Beeld, 6 April 1998), ’n mens kan sien “dat hy vrede gemaak het met die onvermydelike”. Papierblom is opgedra aan sy dogter (hy noem haar D) en aan sy vrou en daarin is vir die eerste keer twee gedigte oor sy tienjarige dogter.

Hy het Papierblom onder sy skuilnaam Jan Afrika geskryf en daar is heelwat verse oor die dood daarin. Die titel kan ook verwys na iets wat verbygaan. Breyten verduidelik aan Nieuwoudt: “Papierblom is ’n goeie Afrikaanse woord vir bougainvillea. Met die bundel blom woorde op papier. En papier is iets wat tydelik is. Ons is ook vasgevang in ’n tydsgees waar ons besig is om ou illusies af te sterwe en waar dinge besig is om vinnig uitmekaar te val.”

Oor die skuilnaam Jan Afrika verduidelik hy: “Jan Afrika is ’n bergie, ’n swerwer. Iemand wat ontslae wil raak van die meulsteen van digterwees. Ek het die naam geskep sodat enige ander digter wat van die meulsteen ontslae wil raak, vry kan voel om die naam te gebruik. Enigiemand kan dit gebruik. Ek het Jan gekies want daar is niks so Afrikaans soos dié naam nie. En Afrika omdat daar niks so Afrika is as dié woord nie. Die Afrikaner kan nie pleit vir diversiteit as hy nie diversiteit in eie geledere kan aanvaar nie. Hy moet homself met al sy skubbe kan aanvaar. ’n Deel van my hart is Bram Fischer en die ander deel is Kobie Coetsee.”

Breyten se kunsuitstalling Woordwerk open in 1999. Dit is ’n geleentheid waar digter en skilder by mekaar uitkom in ’n eksistensiële gesprek met mekaar – ’n interaksie tussen beeld en woord. Breyten beaam dit teenoor Cobus van Bosch (Die Burger, 27 Februarie 1999): “Ek werk nou al vir ’n ruk met die vermenging van kuns en beeld, soos met my baniere – ek verkies eintlik die term ‘lappe’. Dit is ’n geval van waar die gedig ’n skildery word en andersom.”

Vanaf Januarie 2000 is Breyten betrokke as gasprofessor aan die Universiteit van Wes-Kaapland se Fakulteit Geesteswetenskappe, asook by die Gorée-instituut in Dakar, Senegal en by die Universiteit van New York, waar hy klasgee in hulle kreatiewe skryfprogram. Op Gorée-eiland begin hy ’n multikulturele en multidissiplinêre projek saam met kunstenaars uit Denemarke, Senegal en Suid-Afrika. Hy is die uitvoerende direkteur van die Gorée-instituut en is in 2005 betrokke in ’n bitter stryd met Senegal oor die behoud van hierdie instituut. Vanaf 2004 is hy deur die vredesakademie van die Gorée-instituut betrokke by die vredesproses in Guinee-Bissau. Voor die verkiesing het die instituut begin met ’n proses van burgerlike opleiding en om politieke partye te leer “hoe om die spel te speel”. Buitelanders word gewerf om die opleiding te doen en as monitors op te tree. In 2007 open hy die ArtTerial-kongres op Gorée met die toespraak “Om Afrika te verbeel”.

Breyten was ook in 2001 ’n bekende gesig op kykNET met die aanbieding van Ja-nee (poësie) waartydens hy met plaaslike akademici, digters en skrywers oor die digkuns gesels het.

In 2002 kondig hy aan dat hy voortaan sy gedigte aan net ’n klein en geslote groep mense gaan versprei. Ampie Coetzee, sy jare lange vriend, se reaksie was: “Laat die donders wat kritiseer, in hulle moer vlieg; en diegene wat gedigte verniet wil hê, ook. Die ding kom al baie ver en ek dink die mees ordentlike ding sal wees om die man uit te los. Vergeet van Breyten. Hy is in die hiernamaals, hy’s by Vader Zen” (Beeld, 18 September 2002).

In ’n artikel in Beeld van 21 September 2002 skryf Willie Burger oor Breyten: “Buiten Breytenbach is daar weinig ander digters wie se poësie dit regkry om deur die inkantering, die ritme, ’n nuwe groef in ’n mens se brein te sny wat ander denke moontlik maak. Die metafore in sy poësie is telkens só onthutsend, só verbysterend dat lesers telkens daardeur, soos deur die liefde, nie onveranderd gelaat kan word nie. Vir alles wat Breyten reeds geskryf het, vir die ander denkgroewe wat hy oopgemaak het en steeds oopmaak, is ek dankbaar. Dis ’n bydrae waarsonder die Afrikaanse letterkunde en Afrikaans baie armer sou wees. Sy werk en lewe sê ‘ons is nie almal so nie’. Poësie, veral Breyten se poësie, bedreig al van sy eerste bundel af die siekes. Kyk, hy is skadeloos, wees hom genadig.”

Daar kan nou ook op CD na Breyten se verse geluister word. CD-samestellings van sy getoonsette verse is aan die orde van die dag. Dit begin met Om te Breyten, waarop kunstenaars hulle gunstelinggedigte van Breyten toonset en uitvoer. In 2001 is dit opgevolg met Mondmusiek, waarop Breyten ’n al groter rol speel. Hy lees van sy gedigte voor met musiek van plaaslike musikante in die agtergrond. In 2002 volg Lady One, waarop hy Engelse gedigte voorlees. In 2002 word Lappesait by die KKNK opgevoer met Pedro Kruger en Eugenie Swanepoel wat van Breyten se getoonsette poësie sing. Laurinda Hofmeyr bring in 2008 Reis na die suide uit, waarop sy ook van Breyten se gedigte sing wat sy self getoonset het.

In 2005 wys Breyten nog ’n toekenning van die hand. Die nasionale minister van kuns en kultuur, Pallo Jordan, ken aan Breyten die toekenning van die Departement van Kuns en Kultuur vir sy lewenswerk toe, maar hy wys dit van die hand. Hy waardeer die welwillendheid van die paneel wat hom as kandidaat voorgestel het, maar sien nie sy weg oop om dit te aanvaar nie.

Breyten se Die windvanger, wat in 2008 verskyn, verower die Hertzogprys, die Universiteit van Johannesburg-prys vir Skeppende Skryfwerk, en die WA Hofmeyr-prys. In Maart is hy die gasspreker by ’n oop gesprek by die Universiteit van Wes-Kaapland wat deur die Departement Afrikaans gereël is. Hy aanvaar die Hertzogprys uit erkenning vir die goeie werk wat gedoen is en die werk wat nog gedoen moet word. Helize van Vuuren (Beeld, 1 Mei 2007) sê dat daar in Die windvanger ’n “psigiese tweespalt is tussen die afgelegde, afgeswore, gehate vaderland en die binding daarmee, die taalmedium. Die dood, die troebels van ouer word, die mens se onontkombare verganklikheid is die groot konstante tema.” Louise Viljoen (Die Burger, 16 April 2007) beskryf dit as ’n “lieflike, elegiese besinning oor die betekenis en waarde van digterskap”.

Volgens die UJ se nuusverklaring is Die windvanger ”’n besondere bundel waarin die bekroonde digter, bekend vir sy verbysterende metafore, opnuut wys hoedat daar met taal getoor kan word. Sentraal in die bundel is die mens se ervaring van die verbygaan van dinge, van ons onvermoë om tyd te begryp. Breytenbach beoefen ‘gedigdink’ (’n woord wat hy self gebruik om na sy ‘woordtorinkies’ – gedigte – te verwys). Gedigdink is om taal en die kreatiewe moontlikhede wat metafore bied in te span om meer te ontdek van hoe ’n mens jou eie bestaan en ervaring van jouself en die wêreld kan bedink.”

In Februarie 2007 is Breyten se ouerhuis in Wellington, The Grevilleas, as die Breytenbach Sentrum geopen. Dit is gerestoureer en beoog om ’n veilige hawe te wees vir talentvolle kunssinniges wat nie andersins die geleentheid het om hulle kuns uit te leef nie – van plaasvroue tot jong skilders. Dit wil ook die middelpunt van die kultuurlewe van die streek wees. Een van die kunstenaars wie se werk in die sentrum uitgestal is, is Breyten se vrou Yolande, wie se kralekuns waarmee sy gevoelige en sensitiewe portretstudies maak.

In 2008 publiseer Human & Rousseau A veil of footsteps en Breyten verduidelik aan Murray La Vita (Die Burger, 22 Februarie 2008) dat dit deel is van ’n vierluik wat hy The Middle World Quartet noem. Drie van die vier was op daardie stadium al klaar. Intimate stranger is reeds in Frans en Nederlands gepubliseer en het in Augustus 2009 in Engels verskyn. A veil of footsteps het ook in Frans en Nederlands verskyn – die Nederlandse een onder die titel Woordvogel.

La Vita wou by Breytenbach weet hoe die naam Breyten Wordfool (wat ook aangetref word as Wordbird en Wordprick) ontstaan het: “Die skrywer is a nar. Die lappiesjas van die harlekyn is ook verwant aan die veremantel van die sjamaan. Die woordgek of die babbelbek probeer natuurlik dit wat nie begryp of vermy kan word nie met woorde regpraat. ’n Mens spoeg teen die stilte. Insiggewend dat die drie begrippe en Engels – Wordfool, Wordbird en Wordprick – onder ’n goeie Afrikaanse woord ‘Woordfoël’ kan vlieg. Maar ek het ’n spesmaas dit gaan nie Pallo Jordan oortuig van die voordele aan die uitbou van taalverskeidenheid nie.”

In 2009, ter viering van Breyten se 70ste verjaardag, het die dorpie Hengelo in die noordooste van Nederland hulde aan hom gebring. Vir hierdie geleentheid is 14 nuwe Afrikaanse sonnette van Breyten op stadsmure en in stads­tuine aangebring. Ook is twee publikasies vir die geleentheid gedruk: Wandeling, ’n tabletgrootte-koerant, 10 000 eksemplare, met die Afrikaanse, handgeskrewe sonnette naas die Nederlandse vertaling. Dan is sy kunswerk ook in drie galerye uitgestal en al dié werk is in hardeband byeengebring in Breyten Breytenbach – Raakruimtes.

Die 14 sonnette wat spesiaal vir Hengelo geskryf is, is op yslike plakkate gedruk en op plekke op geboue in die stad wat duidelik te sien was, geplak. Die gedigte is ook op “sokkels”, pilare soos klein podiums, gelos. Dit was deel van ’n poësieroete wat gestap kon word. HS ten Berge, ’n Nederlandse digter, vertaler en wenner van die PC Hooft-prys, het ’n lesing gelewer oor Breyten se geskrewe werk. Hy het Breyten as “een uitzonderlijke verschijning” beskryf.

Maar, skryf Rachelle Greeff in Rapport (6 September 2009), dit was die poësiekonsert waaroor die Nederlanders in vervoering was. Saam met Breytenbach op die verhoog was Schalk Joubert, baskitaarspeler, die Nederlandse klawerbordspeler Jeroen van Vliet, en Charl-Pierre Naudé, Krijn-Peter Hesselink en Gert Vlok Nel. Die Nederlanders het Breyten se Engelse verse geniet, maar dit was toe hy sy Afrikaanse verse met sy bry-r van Bonnievale se wêreld af voorgelees het, dat die Nederlandse gehoor gaande geraak het.

Oor sy digwerk skryf Breyten self soos volg in Vermaak ea se Versreise (2004): “My eerste gedigte het ek seker teen die ouderdom van 15 geskryf. Dit was die ewige jare van my eerste kalwerliefdes. My hart was gebreek en sou nooit weer geheel word nie en die maan het soos ’n sekel in die lukwartboom gebot! Daarna het gevolg die ontginning van die gedig as ding, ’n objek [uit] eie reg wat langs vreemde paaie kan wandel; iets wat deur die krag van die woord, dws ook deur assosiasies van klank en ritme en deur die verwysings van metafore, ’n outonome werklikheid kan daarstel. Nog later het gekom die gedig as middel en oproep tot opstand. [...] [G]edigte skryf het nie net die begeerte om te skep (of te omskep) vir my verwoord nie, maar ook die behoefte om die wêreld om en in my sigbaar te maak en sodoende min of meer (en tydelik) te verstaan.”

In Sarie van 6 Februarie 2002 skryf Zandra Bezuidenhout oor sy digbundel Ysterkoei-blues: “Van die teerste jeugherinneringe aan sy plattelandse jeug en sy ouers, die haat-liefde-verhouding met sy vaderland, en Zen-verse, tot sy ervaringe in Frankryk en elders vind hier neerslag. [...] Maar dit bly die oorspronklike aanslag en die ongelooflik poëtiese verwerking van sy stof wat hierdie digter uniek maak. Sy werk bly ’n vonds – of ’n heerlike herontdekking.”

In 2013 het Breyten ’n aandeel in die organisasie van die Dansende Digtersfees wat vir Mei op die Spier-landgoed buite Stellenbosch beplan word. Dit is ’n gesamentlike projek tussen Spier en die Pirogue-kollektief, ’n vrywillige genootskap individue wat deur Breyten byeengeroep is om aan kultureel-kreatiewe projekte vorm te gee. Die genootskap is ’n verlengstuk van die Gorée-instituut in Senegal. Saam met Breyten, Antjie Krog, Petra Müller en Marlene van Niekerk tree daar nog sewe digters van lande soos China, Amerika, Suid-Korea, Duitsland, Nederland, Slowenië en Israel op. Die fees is die eerste vergestalting van ’n vennootskap met die bedoeling om vorentoe soortgelyke ruimtes van skepping en verbeelding te bevorder en te fasiliteer, hetsy literêr, maatskaplik of polities van aard.

’n Uitstalling van Breyten se kunswerke was deel van die Suidoosterfees van 2013. Die uitgestalde werke op papier, doek en as objekte is ingedeel in tien vingerverhale en elke “verhaal” het uit ’n aantal werke bestaan en behalwe die vyfde “verhaal” het hulle meer as een uitdrukkingsvorm oorvleuel.

Breyten glo in die Oosterse manier van kyk na betekenis. “Wat ons die metafisika van die oppervlak sou noem. Met ander woorde: ek is heeltemal nie geraak deur die idee dat jy iets kry wat dieper lê as waarna jy kyk nie. Dit is nogal een van die redes hoekom ek ábsoluut nie geneig is om ... [M]ense soek na betekenis; veral as hulle sien daar is iets wat narratief werk wat tot hulle spreek, maar hulle kry net nie die draad nie; hulle weet nie presies waarna dit verwys nie en hulle wil die storie hê,” verduidelik hy aan Murray La Vita (“Die vingerverhale van Breyten”).

“Uit die aard van die saak is dit byna vanselfsprekend dat die storie dan iets sal wees wat, ’n mens wil amper sê op ’n Van Wyk Louw-manier die ‘dieper draaiende donker’ onderbewussyn, die Jungiaanse of die Freudiaanse onderbewuste toelig.

“Dis miskien trouens een van die redes hoekom ek so ’n hele ry broertjies dood het aan die sielkunde – omdat hy so by die hare bygesleep word. Ek dink dit bestaan in alle lewensfilosofieë en alle kulturele ervarings. ’n Mens tel dit baie op in die Oosterse manier van dink en doen en byvoorbeeld die manier waarop Afrika-gelowe hulle gode en hulle bose geeste besweer – ritualisties of deur die sjamanisme. Dit is alles maar net daarop gemik dat daar die onbeteuelbare en miskien dieper strominge is, maar dit beteken nog nie dat ’n mens dit kan reglementeer en daarvan ’n soort van leesboek maak nie.”

Breyten se pen het nie na sy 70ste verjaardag opgedroog nie en sedert 2008 verskyn oorblyfsel / voice over: op reis in gesprek met Magmoed Darwiesj / the nomadic conversation with Mahmoud Darwish (2009); Notes from the Middle World: essays (2009); die beginsel van stof: (laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge) (2011); en Katalekte: (artefakte vir die stadige gebruike van doodgaan) (2012).

Vir oorblyfsel / voice over, waarin hy in gesprek tree met die geprese Persiese digter Magmoed Darwiesj, ontvang Breyten in 2010 die Mahmoud Darwish-stigting se inhuldigingsprys, asook die Max Jacob-prys, wat een van Frankryk se belangrikste literêre pryse is en vernoem is na Max Jacob, ’n Frans-Joodse skrywer en kunstenaar wat in 1944 in ’n Nazi-konsentrasiekamp gesterf het. Dit word sedert 1950 elke jaar aan twee digters toegeken. Breyten is vereer vir Outre Voix, die Franse vertaling van oorblyfsel.

oorblyfsel is ook met die Protea-prys vir die beste digbundel van 2010 bekroon. Breyten se bedankingstoespraak is by monde van sy uitgewer, Alida Potgieter, gelewer en daarin bepleit hy dat sy prysgeld in ’n fonds vir die aanmoediging van jonger digters gestort word.

Tydens die bekendstelling van die beginsel van stof het Breyten onder andere gesê dat ’n mens dinge opnoem omdat jy jouself wil herinner aan dit wat jy wil ­onthou of dit wat jy dink jy ken ... en jy word intens bewus van die onafhanklikheid van die medium van die taal self.

Oor sy ouers se mening oor sy kuns sê hy aan Murray La Vita (“Die vingerverhale van Breyten Breytenbach”): “My ouers het ’n baie gesónde omgang met kuns gehad. Ek het onder Lippy Lipschitz gewerk by Michaelis. Hy was ’n besonderse persoon gewees. Ek is nie van aanleg ’n beeldhouer nie, maar ek onthou ek het so ’n paar beelde gemaak en my ma het dit eenvoudig gebruik om die deur oop te hou of as deel van die blompotte.

“En net so met die skilderye. Ek onthou my ma het ... ek dink nog dit is een van die mees wonderlike estetiese uitsprake wat ’n mens kan maak: ‘Maar jy het mos nou genóég skilderye gemaak. Jy kan ’n hele kamer vol hang. Wat wil jy dan nog meer doen? Kan jy dan nou nie ernstig raak en begin karre regmaak of wat ook al nie?’

“Sy’t nou nie so gesê nie, maar ... Nee, hulle het ’n baie normale omgang gehad. Van die werklike ouer werke begin nou hier en daar opduik; van daardie periode trouens. Die enigste waarvan ek bewus is wat oorgebly het van die studentejare en wat waarskynlik by my ma agtergebly het, want ek het ’n soort van ’n werkkamer daar gehad in Grevilleas, en toe maar onder die familie verdwyn het. ’n Nefie het byvoorbeeld onlangs geskryf en gevra of hy een van die goed mag verkoop.

“Dit is ’n selfportret van ’n ou wat vreeslik dramaties met so ’n soort van ’n rolnek donker trui aan staan en druiwe eet. ’n Mens kan amper sién waar dit vandaan kom – die soort van romantiese, Europese invloed.

“Nee, ek dink hulle was bly om te sien dat ... maar hulle moes in hulle harte van harte gedink het dié man is totáál van sy kóp af. Hoe gaan hy ooit ’n lewe kan maak?

“Maar ek het nooit gevoel daar is enige afkeer of kritiek nie; hoegenaamd nie, nie polities nie, nie literêr nie, dit was ’n soort van ’n onvoorwaardelike en byna ’n organiese solidariteit. My pa wat byvoorbeeld bedank uit die kerk net omdat die dominee ’n groot preek gaan afsteek het teen die Sestigers – dié soort van ding. Hy het dit nie eers gehoor nie; hy was aan die slaap in die ouderlingebank, maar toe die ander ouderlinge nou agterna met hom kom simpatiseer, toe bedank hy nét daar.”

Dit is vir Breyten ’n netelige saak om te besluit in watter taal hy gaan skryf, sê hy in Die Burger van 20 Maart 2010.

“Ek dink in Intieme Vreemde het ek geskryf ek het agtergekom ek droom soms byna soomloos in verskillende tale. Dis vreemd, maar as jy dikwels meer as een taal gebruik, val sommige beperkings in jou onderbewuste weg.

“Ek het met die wakker word van daardie frases neergeskryf, maar agtergekom dat daar drie of vier tale is wat soomloos by mekaar inskakel sonder enige grammatiese afbakening. Dis nogal moeite om die goed uitmekaar te hou!

“My werktaal, ook in Senegal, en huistaal is meesal Frans. Ek gee ’n deel van die jaar in Engels klas in skeppende skryfwerk by die New York-universiteit. Natuurlik skryf ek nog altyd in Afrikaans, gebruik Spaans groot dele van die jaar, en as dit nodig is, ’n bietjie Hollands en Duits. Maar my skryfwerk is in Afrikaans, Engels of Frans.

“Intieme Vreemde en Notes from the Middle World is vreemde werke. Hulle is in Frans begin en toe in Hollands en Engels geskryf. Daar’s ’n omgang met filosofiese begrippe in Frankryk wat alledaags is. As jy soos ek self met daardie begrippe omgaan, is dit byna vanselfsprekend dat Frans homself aan die hand doen.

“Soms slaan ek nie genoeg ag daarop dat dit nie so maklik is om van daai begrippe af oor te beweeg na Afrikaans nie, waar ons meer ingestel is op die struktuur van die wêreld waarin ons beweeg. Ons is meer bewus van die natuur, klanke en geure – baie meer aards, met die humor wat daarmee saamgaan.

“Ek dink nie ek sou ooit die eerste skryf van ’n gedig in enige ander taal as Afrikaans kan doen nie. Jy gaan na ’n onderbewuste area. Daardie aanvoeling en wisselwerking met ritme, klank, kleur en tekstuur gebeur net in ’n mens se moedertaal.”

Oor Katalekte, wat in 2012 verskyn het, gesels Breyten met Willem de Vries (Die Burger, 8 November 2012) en sê hy dat dit aan die begin nie bedoel was as ’n derde bundel ná Die windvanger en Die beginsel van stof nie, maar “ek is bly die vormgewing (formaat, ­papier, lettertipe, invou-omslae en natuurlik ook die ­skilderye op die kafte – alles Alida Potgieter en haar span se toedoen, waarvoor ek dankbaar is en haar geluk mee wil wens) skep die indruk van ’n drieluik, met deurlopendheid. Dit bied ruimte vir veront­skuldiging. Of dit vir die ­inhoud ook geld, is vir die 25 lesers om te besluit. Katalekte beteken ‘versameling fragmente van ou dig- of prosastukke’.”

Breyten se volgende bundel is vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte wat in 2014 by Human & Rousseau verskyn het. Dit is opgedra aan Breyten se uitgewer, Alida Potgieter van Human & Rousseau. Breyten vertel aan Willem de Vries in Die Burger van 28 Mei 2014 dat hy aan Alida eer wou bewys “omdat sy ’n verhouding tussen skrywer en uitgewer vergestalt wat nie meer bestaan nie, wat berus het op simpatieke, maar streng deeglikheid van haar kant en ’n aanvoeling vir die teks vanaf die eerste worp tot verby die finale produk, ’n stil manier om selfs die mees opgeblase knol of knorrigste genie se ballon te prik en dan die flardes te hanteer.” Vir hom is Alida ’n besonderse mens en uitgewer en hy dink nie daar is ander soos sy nie.

Breyten vertel aan De Vries dat aangesien Alida nou gaan aftree, dit ook die einde van sy verbintenis met Human & Rousseau beteken. “Ek het haar leer ken toe Kerneels Breytenbach nog in die uitgewerstoel gesit het. Alida was verantwoordelik vir die redigering en vormgewing, maar omdat sy so nederig is, het ek eers mettertyd besef dat die ferm hand aan die stuur eintlik hare is.”

Willem de Vries beskryf die laaste deel van die titel – die “eenbeendanser” en “werkruimte” – as ’n “pen se dans op papier, met die ink as spore van die choreografie”. En toe wou hy by Breyten weet of hy ’n verskil tref tussen kuber- en papierwerk

Waarop Breyten antwoord dat die begin van sy skryfwerk altyd eerste op papier is, die meeste kere in sakboekies, en “dan is dit ’n geneuk om te ontsyfer, verstaan, die kop van die stert te skei, vorm te gee, want daar is weinig chronologie en min sin, voordat dit op die skerm kom. En selfs daarna moet ek dit uitdruk om ’n gevoel vir die saamhang (indien enige), die geheel en die volgorde te kry.”

Daniel Hugo beskou Breyten as ’n “oorrompelende digter wat die leser meesleur met klank en beeld – in so ’n mate dat die ‘argument’ of ‘inhoud’ van ’n vers dikwels verduister raak. Maar dit is ’n gloeiende en boeiende duisternis.”

Breyten het aan Ingrid Woudstra op SLiPnet gesê dat hy nie intertekste gebruik nie, behalwe in die enkele geval met die nadig van ’n Auden September-vers. “Digwerk is nie vir my ’n intellektuele bedryf nie al is sommige woorde ook blerrie slim. Niks word weggesteek nie en jy het geen sleutel nodig nie. Maar aan die ander kant weet mens al hoe meer dat jy in gesprek is met soveel stemme van vroeër en miskien ook met enkeles van hierna. Hoe ouer jy word hoe meer besef jy dat niks enig en anders is nie – so daar is baie kopknikke na bekende of prikkelende gedagtes van die ander bome in die bos. Wat op papier kom, is dikwels ook die neerslag van leeswerk waarmee jy besig is. Iemand wat vir my ’n belangrike verwysing (alhoewel byna onbruikbaar) is, is Dogen. Hy word algemeen gesien as die stigter van die Soto Zen tradisie.”

Joan Hambidge skryf op haar blog: “Die lang titel vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte aktiveer ook die digter se werksaamheid as Pirogue-organiseerder vir die dansende digtersfees waar hy verskillende digters ’n ruimte gee, sowel nasionaal as internasionaal, en die komplekse aard van die digkuns transponeer van ’n eie taal na Engels en Frans, onder andere. Om te dig is om te ‘vertaal’, te transponeer, oor te dra, weer te gee: hetsy ’n indruk, ’n emosie, opstand, ideologie, wat ook al, na ’n konkrete gedig. Breytenbach was nog altyd meester van die konkrete, surrealistiese beeld. Vanaf die debuut in 1964 word die leser telkens getref deur die ongelooflike beelde wat lank na die lees ’n mens bybly. Of dit nou die maan wat soos ’n klip lyk of die besonderse vermoë om stilte te verwoord, bly gedigte trefseker en in die kol.”

In Die Burger van 8 Mei 2014 vra Willem de Vries aan Breyten of ’n mens kan praat van ’n instink van die verbeelding.

Breyten sê hy dink so. “Met die voorwaarde dat daardie verbeelding partykeer miskien onverstaanbaar is of ontoeganklik is, maar dis nie te sê nie. Dis een van die diepste waarhede wat nog ooit in Afrikaans gesê is: Dis nie te sê nie.

“Dit [die gedigte] is nie duister met die opset om dinge te verdoesel nie. Dit kan duister wees in die sin dat ’n mens kom tot op die rand van wat jy beskou, of die moontlike sêbare, en dan probeer jy dit maar net weergee. Dit het baie te doen met grense en dít waarteen die stilte spoel, en dít wat ­oorspoel in stilte of oorspoel in woorde miskien. Meer en meer, dink ek, voel ek aangetrokke tot die fragmentariese, tot die wegdoen van die pretensie dat ’n mens iets volledig eens en vir altyd kan sê.”

En daarna? wou De Vries weet. “Ek sou aanneem die voël gaan nie ophou sing omdat daar nie meer ’n gebied is wat hy ­probeer beset of wen of waarna hy iemand probeer lok nie – hy gaan nog altyd sing.”

In Desember 2014 het die Universiteit van Gent (UGent) in België ’n eredoktorsgraad aan Breyten Breytenbach toegeken. UGent is een van die grootste universiteite in Vlaandere, die Nederlandssprekende provinsie van België. Hulle ken eredoktorsgrade toe aan individue wat belangrike bydraes tot die gemeenskap lewer en as erkenning vir hulle uitmuntende prestasies.

UGent en Suid-Afrika het ook ’n geskiedenis van samewerking, en die universiteit het noue bande met universiteite in Suid-Afrika. Dit was dus luidens die universiteit se mediaverklaring ’n logiese stap om ’n eredoktorsgraad aan Breytenbach toe te ken.

Die verklaring het voorts gelui: “Both Breyten Breytenbach’s paintings and his literary work thematize the vagabond existence, the outsider and the vagabond, oppression, death and decay, but also the morning light, movement, social criticism, pleading, imagination, Central World identity, consciousness and conscience.

“The literary work of Breytenbach has been translated into many languages and has been awarded several prizes and awards.”

Breyten se volgende publikasie verskyn in 2015 onder die titel Parool/Parole en is ’n versameling van 19 van sy toesprake wat deur Francis Galloway saamgestel is.

In Vrouekeur (6 Januarie 2016) noem Willie Burger dat hierdie toesprake, of “ope briewe”, tussen 1968 en 2015 gelewer is. Baie van die lesings is oorsee gelewer en is dus in Engels, hoewel die helfte in Afrikaans is.

“Uit die aard van toesprake wat in spesifieke omstandighede gelewer is (soos sy toespraak tydens sy eerste verhoor), kan ’n mens verwag dat daar ’n bepaalde tydsgebondenheid aan sommige van die toesprake bly kleef en dat hulle daarom nou al agterhaal sou wees. Wat ’n mens egter verstom, is hoedat elkeen van hierdie tekste oor hul spesifieke omstandighede van destyds uitstyg en telkens op verstommende manier insigte verwoord wat nou relevant is.

“Sommige van hierdie bydraes gaan spesifiek oor die letterkunde of die kunste, terwyl ander meer op sosiaal-politieke vraagstukke gefokus is. Watter tema Breytenbach egter ook aanroer, of dit oor Afrikaans, oor Afrika se toekoms, oor die aard en rol van kuns, oor die korrupsie van regerings of oor die gevolge van globalisering is, al sy uitlatings word telkens deur ’n baie spesifieke manier van denke oor die wêreld onderlê. Die wins van ’n bundel uitgesoekte toesprake soos hierdie is juis dat dit die leser die kans bied om te sien wat Breytenbach se denke deurgaans onderlê. Reg van die begin af staan die rol van die verbeelding, van kreatiwiteit, sentraal in sy denke. Aan die een kant is die klem op kreatiwiteit ’n hoogs individuele saak. Elke mens het telkens nodig om op ’n eie, unieke manier op sigself en die wêreld te reageer.”

Op LitNet skryf Johann Rossouw in sy resensie: “Sommige romans stel die leser in staat om die verlede te herbeleef en anders te verstaan. Hierdie ander verstaan van die verlede deur die roman is nog merkwaardiger as die roman betrekking het op geskiedkundige gebeure wat die leser self beleef het.

“Breyten Breytenbach se versamelde toesprake, Parool/Parole, het hierdie soort effek op my gehad. Dit is enersyds ’n hoogs ontstellende leeservaring, omdat die leser teen wil en dank ’n aantal verskriklike geskiedkundige gebeure oor die afgelope anderhalfeeu waarvan Breytenbach getuie en dikwels akteur was, meemaak. Om byvoorbeeld te herbeleef hoe Afrikaans se grootste digter en die Afrikaners se morele gewete in ’n toespraak voor die hooggeregshof in November 1975 op die ouderdom van 36 jaar met ’n mengsel van bykans tasbare durf én vrees sy verset aan sowel die regter as die hof van die openbare mening verduidelik, is soos om gedwing te word om oor en oor ’n marteltoneel mee te maak. Parool/Parole is andersyds ’n hoogs besielende leeservaring, omdat dit getuig van die moontlikheid om altyd weer te verbeel en uitweë uit die donker, die onnoselheid en die geweld van ons tyd te soek.

“Dit word dikwels van Breytenbach gesê dat hy ’n hoogs ingewikkelde kunstenaar is, maar soos hierdie bundel bewys, is Breytenbach se werk eweneens klokhelder, danksy die konsekwentheid waarmee hy ’n aantal deurlopende temas oor die afgelope anderhalfeeu ontwikkel het. (...)

By die lees van die bundel het dit duidelik geword dat minstens twee sleutels nuttig is om die bundel te verstaan. Die eerste sleutel is bykans vanselfsprekend: omdat Breytenbach in hierdie tekste telkens op aktuele sake reageer, is dit telkens nodig om die konteks waarbinne hy die betrokke teks geskryf het, in gedagte te hou. Hiervoor is die nawoord wat die samesteller van die bundel, Francis Galloway, vanaf bl 193 verskaf, baie nuttig. Die leser wat haar oog telkens op die datum van ’n gegewe teks se ontstaan hou, sal makliker die deurlopende temas en hul ontwikkeling kan raaksien. Dus sal ek telkens hier onder ook verwys na die datums van aanhalings uit die tekste.

“Die tweede verstaansleutel is die kwessie van Breytenbach se reg om hom dwarsdeur sy volwasse lewe oor Suid-Afrika uit te spreek terwyl hy al sedert ongeveer sy 20ste jaar nie voltyds in die land woon nie – uitgesluit die sewe jaar wat hy tussen 1975 en 1982 in die destydse Pretoria Sentraal-gevangenis (nou Kgosi Mampuru-gevangenis) in Pretoria deurgebring het. Omdat Breytenbach telkens sy gehoor vreesloos uitdaag en tot morele verantwoording roep, is die beskuldiging deur sy opponente in Suid-Afrika dikwels teen hom ingebring dat hy weens sy meestal buitelandse verblyf die reg verbeur het om hom oor die land uit te spreek, onder meer omdat hy na bewering nie regtig meer weet wat in die land aangaan nie. By die lees van hierdie bundel is ek egter getref hoe Breytenbach ondanks sy buitelandse verblyf keer op keer sy vinger presies op die pols van die land had en steeds het. Myns insiens is dit danksy die feit dat hy ’n intense liefde vir die land het, asook ’n intense bemoeienis met die Afrikaners as sy mense, met vratte en al. Vanweë sy diepe verbintenis oor afstande heen het hy lewenslank meer betrokke by die land en by sy eie mense gebly as wat die geval is met baie mense wat voltyds in die land woon. Dit bewys dat die reg om jou oor die land en jou mense uit te spreek, nie in die eerste plek afhang van waar jy woon nie, maar van jou verbintenis en betrokkenheid. (...)

“As Sokrates ons leer dat die onbetragte lewe nie die moeite werd is om te leef nie, leer Breyten Breytenbach ons met die poëtiese droomtoesprake gebundel in Parool/Parole dat die grondig-deurleefde oortuiging die hoogste vorm van durf is – selfs, of miskien juis, ómdat ons feilbare dromers is.”

Breyten se volgende digbundel verskyn in 2016 onder die titel die singende hand: versamelde gedigte 1984–2014. Willem de Vries (Die Burger, 4 April 2016) het met Breyten oor die versameling gesels.

De Vries wou weet watter indrukke die bundel by Breyten as nomadiese laat. Breyten se antwoord: “Uitgedryf in die oopte oor die wit bladsy en nêrens om weg te kruip nie. Daar kan nou nie meer getorring word aan die goed wat daar staan nie. ’n Bietjie ontsteld ook om te sien hoe vreeslik baie spore, dof of minder dof nagelaat is op die water vir ’n arme leser om te ontsyfer. Verlig, omdat dit nou afgehandel is – en gelate omdat alle siklusse so voltooi is. En dankbaar teenoor Nèlleke de Jager wat voorgestel het dat hierdie derde helfte van die versamelde poësie gebundel word, en veral teenoor Alida Potgieter wat met deeglike en simpatieke kundigheid gesorg het dat die kanne en kruike nie te veel stort aan boord van hierdie vlugtelingboot oorlaai met woorde nie.”

Oor die titel verduidelik Breyten aan De Vries: “Henri Matisse, die Franse skilder, het by geleentheid verduidelik dat hy aanhou skilder tot die hand begin sing, sodat die hand mag sing. Die ‘bewegende ekke’, sodat die hand vry mag omgaan met die woorde.”

Vir Louise Viljoen (Netwerk24, 2 Mei 2016) vertel hierdie bundel die geskiedenis van Breytenbach se digterlike lewe van 1984 tot 2014.

“’n Mens kan dit op verskillende maniere en om verskillende redes lees: Om ’n beeld van sy digterlike ontwikkeling te kry, om te begryp hoe hy dink oor die maak van poësie of om jou doodgewoon oor te gee aan die byna uitspattige weelde van klanke, metafore, digvorme, verwysings en idees. Tesame met die vorige twee versamelbundels, Ysterkoei-blues (1964 tot 1975) en Die ongedanste dans (1976 tot 1982), gee die singende hand nou vir die Afrikaanse leser in drie boeke toegang tot Breytenbach se formidabele oeuvre. Sy poësie is nog ’n manier – en miskien die mees klinkende – waarop hy die saak vir Afrikaans stel.”

Op Versindaba vat Desmond Painter die singende hand as volg saam: “Die singende hand: Versamelde gedigte 1984–2014 protesteer van die intrapslag teen die parameters wat dit definieer: die eerste 78 bladsye se gedigte dateer van vóór 1984, maar is eers in 1990 in die bundel Soos die so gepubliseer. Hierdie derde deel, wat volg op Ysterkoei- blues: Versamelde gedigte 1964–1983 en Die ongedanste dans: Gevangenisgedigte 1975–1983, is die mees omvangryke van die drie bande. Breytenbach se produktiwiteit die afgelope dekade word onderstreep deur die feit dat meer as die helfte van die ongeveer 750 bladsye beslaan word deur gedigte wat die afgelope 10 jaar, sedert 2007, gepubliseer is. Dit is die bundels Die windvanger (2007), Oorblyfsel / Voice over (2009), Die beginsel van stof (2011) Katalekte (2012), Vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte (2014), en Oorblyfsel (2014). Hierdie onlangse bundels, en tot ’n mate ook Papierblom (1998), is nog geredelik beskikbaar in die handel, en dit is dus die vroegste bundels wat hier opgeneem is, Soos die so (1990) en verál Nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993), wat dit veral die moeite werd maak om Die singende hand te koop.

“Die laasgenoemde bundel, Nege landskappe, is destyds deur die klein uitgewer Hond gepubliseer, met die gevolg dat dit ten spyte van goeie resensies relatief obskuur gebly het; ’n soort ondergrondse klassiek. Dit is myns insiens een van Breytenbach se mees oorrompelende bundels, en een van die werklik gróót digbundels in Afrikaans. Die enkelbundel behoort eintlik al lankal as heruitgawe beskikbaar te gewees het … maar nou ja, dit is nie hoe dinge in ’n klein literêre sisteem soos ons s’n werk nie; ten minste is hierdie belangrike werk nou weer vir ’n jonger generasie lesers beskikbaar. Die deurleefdheid en verweefdheid van die tematiese materiaal, die ambisie van die komposisie: dit is Breyten Breytenbach op sy heel beste. Nie eers Jan Blom of Jan Afrika sou hom dit kon nadoen nie.

“Elkeen van hierdie boeke sou op sy eie genoeg gewees het om Breyten Breytenbach as een van Afrikaans se grootste digter te vestig. Sáám is die drie bande een van die groot literêre monumente in Afrikaans: ’n halfeeu se poësie wat nie slegs die taal tot die uiterste ontgin het nie, maar etlike generasies lesers (en digters) se bewussyn en verbeelding beide esteties en polities verdiep en geïnternasionaliseer het soos geen ander Suid-Afrikaanse skrywer nie. Daar is gewoon niks in Afrikaans, in Suid-Afrika, dalk selfs in Afrika, wat naastenby met hierdie voortstuwende woordwerk vergelyk kan word nie.

 ”Ten slotte, dus, ’n gedig waarin die digter verkeerd is. Of skaamteloos skimp vir komplimente soos in die paragraaf hierbo …

Die goëltoertjie

Dis nie waar dat ’n ou man
nog poësie kan skryf nie –
iets is daarmee heen –
miskien die soepelheid om
soos ’n vars versreël te buig
en jou eie skoenveters vas te kan maak
of die voortvarendheid
om kaalvuis ’n verwronge metafoor
uit die hoed te pluk –
nog duiselig van die buk
sê jy dan die maan is ’n gedagte
en die gedig al sedert jare
’n dooi oogverblinde haas.

En as daar iemand was wat gemeen het dat Breyten Breytenbach se muse hom in sy later jare gaan verlaat, kon hulle nie méér verkeerd gewees het nie. In sy 77ste jaar in 2016 verskyn daar ’n nuwe bundel uit sy pen, getiteld die na-dood: (die singende hand se oggendboek-herinneringe).

Willie Burger (Vrouekeur, 17 Junie 2016) raak buite weste opgewonde oor die na-dood. Toe hy die boek oopgeslaan het, het ’n “ongekende opwinding” oor hom gekom toe hy die opdrag lees: Behier my hart, behiér – en laat wat buite is bedaar. “Die tien woorde maak soveel gewaarwordinge wakker dat ek duisel en vir my hart wil sê om te bedaar. Want herinner ons onsself nie dikwels daaraan om die hart te laat bedaar nie? Maar Breytenbach skryf dat die hart moet ‘behier’.

“Hierdie soort nuutskepping is kenmerkend van Breytenbach se hele oeuvre. (...) Die gedig is soos ’n dans, en deur die ritme, die beweging van die woorde, begin die leser om iets te ervaar wat tot dusver nie bestaan het nie. Die taal is net ‘geleendeÆ vere waarmee die digter speel en dan raak iets tussen die dooie woorde tóg lewendig en vlieg. (...)

“’n Sentrale tema in die bundel (soos in Breytenbach se oeuvre) is die dans. Om gedigte te lees, is soos om te dans, die woorde het hul eie kadans, hul ritme, en wanneer ’n mens dit lees en hoor, is dit ’n gebeurtenis. Soos ’n dans ’n gebeurtenis is wat ophou wanneer die musiek stil word, kom die ervaring van die gedig ook ten einde wanneer ’n mens klaar gelees het.”

Tom Gouws sluit sy baie positiewe resensie op Versindaba as volg af: “‘Hoekom het Breytenbach nog nie die Nobelprys vir Letterkunde gewen nie?’ vra Rustum Kozain in ’n resensie (in Die Burger, 7 Maart 2011). Weliswaar het die Letterkundekommissie van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns in 2012 vir Breyten Breytenbach voorgedra as kandidaat vir die Nobelprys vir letterkunde, maar helaas sonder sukses. In ’naak in Benarés’ (uit Vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte) skryf Breytenbach met ’n grynslag en selfspot oor die moontlike ontvangs eendag van die Nobelprys vir letterkunde. Hy relativeer in die gedig die belangrikheid van literêre pryse (hier te lande het hy hom ook al daaroor uitgespreek).

“’n Mens sou veel kon sê oor die baie goeie redes waarom hierdie kunstenaar inderdaad van wêreldgehalte is, maar dit hoef nie uitgespel te word nie. Sy ontsagwekkende oeuvre, die wydheid van sy vertalings, maar ook sy statuur in die wêreldletterkunde, spreek vanself. Maar mag die klokhelder stem van hierdie jongste, klein en weerlose taaltjie dalk in hierdie gevaarlike tye waarin ons leef, opklink, die outentieke stem van ’n digterseun van Bonnievale se kontrei.”

Alwyn Roux resenseer die na-dood op LitNet en sy slotsom is: “In die ses afdelings van die na-dood kom bekende leitmotiewe van Breytenbach se werk opnuut weer aan bod: die digterlike alter ego’s soos Jek, Bill en Woordvark, die parodieë van verse, sintuiglike waarneming van plekke, die nuwe wending van sy verjaarsdagverse, die in gesprek tree met intertekste. Dit is egter ook die belangrike uitsprake omtrent sy interne poëtika, sy innige gesprek met die leser, sowel as die verbluffende verstegniese aspekte van sy werk, wat Breyten Breytenbach se meesterskap bevestig.

gaan gaan
oorkantoewer gaan
klaar oorkantoewer vergaan
o vreugde ontwaak.”

In 2019, die jaar van Breyten Breytenbach se 80ste verjaardag, verskyn twee nuwe bundels van hom op die rak. Behalwe die nuwe een, op weg na kû: ’n geboorte-memoriaan (vir woorde) hiermee opgemaak tot vermaak en bemaak aan Ene Nee-Een, verskyn daar ook ’n versamelbundel onder die titel Rooiborsduif: gedigte oor die liefde, saamgestel deur Charl-Pierre Naudé.

Op Netwerk24 (3 Junie 2019) beskryf Louise Viljoen op weg na kû as “omvangryk en diepgrawend”. “Dié bundel, gepubliseer in die jaar wat die digter 80 word, is ’n verdere bevestiging van die uitbarsting van digterlike kreatiwiteit in sy werk sedert 2007, met nie minder as ses bundels wat in die laaste twaalf jaar verskyn het nie.

“op weg na kû bou voort op die ryk verskeidenheid temas wat kenmerkend is van Breytenbach se oeuvre. In sy geval is daar nie soseer sprake van radikale vormlike en inhoudelike verskuiwings in opeenvolgende bundels nie, maar eerder van ’n steeds grondiger ontginning van dit wat hom reeds sedert sy debuut interesseer.

“Vanaf die verskyning van Die beginsel van stof in 2011 word die woordteks in sy bundels ook aangevul met afdrukke van skilderye, tekeninge, foto’s en ander visuele beelde. Sy bundels word dus steeds meer verteenwoordigend van sy verbale én visuele kunstenaarskap, soveel so dat daar al gepraat word van ‘kunstenaarsboeke’ eerder as bundels. In op weg na kû word dit ook aangevul met ’n versameling notas aan die einde van die bundel sodat ’n mens ook die stem van die essayis en die denker in die bundel hoor.”

Oor die bundeltitel sê Viljoen dat dit ’n baie duidelike wysing is dat daar ’n sterk aanwesigheid van die meditatiewe tradisie van die Boeddhisme in die bundel is. “Op die tweede mottoblad verskyn daar ’n aanhaling uit die hart-soetra, ’n versameling spreuke wat daagliks in Zen-kloosters geresiteer word. Dit verskaf ’n duidelike leidraad tot die titel: ‘die vorm (shiki) is nie verskillend van die leeg (kû) / en léég is nie verskillend van vorm nie / shiki is kû, kû is shiki’.

“Die bundel gee dus ’n aanduiding van die digter se tog op pad na begrip van die leegte wat ook vorm is en hoe hierdie tradisie ’n mens help om om te gaan met jou pyn, verlange en vrees. Hierdie aanloop tot die bundel suggereer trouens dat ’n mens Breytenbach se ganse oeuvre sou kon lees as ’n soort inkantasie van die hart-soetra waarin leegheid met vorm versoen word.

“Dit is egter nie die enigste invalshoek tot interpretasie wat die bundel bied nie. Die leser word by herhaling aangespreek en eksplisiet medeverantwoordelik gemaak vir wat tydens die lees van die bundel gebeur. Juis daarom kan die leser ook die inisiatief neem om te besluit waar om die fokus te rig en watter aksente om te lê tydens die lees. (...)

“Daar is al meermale gesê dat poësie die ideale teenmiddel is vir die koorsagtige verbruikerskultuur (die bundel verwys ook na ‘profytisme’) waarin ons vasgevang is. Dit word in oormaat bewys deur hierdie bundel, wat nog een van die merkwaardige boustene in Breytenbach se oeuvre is: Dit is elegies, vreugdevol, kompleks, intens en formidabel. Die aandagtige lees daarvan sal die leser ryklik beloon.

Op Versindaba sluit Bernard Odendaal sy bespreking van op weg na kû só af: “Die sterflikheidsgegewe het, soos Hein Viljoen in sy Breytenbachprofiel (in Perspektief en profiel) aantoon, uit die staanspoor ’n sentrale plek in die digter se oeuvre beklee. Dwingender as in op weg na kû het dit egter nog nie gefigureer nie.

“Steeds het dit ’n verhewigde kreatiwiteitsdrif as reaksie by die digter tot gevolg. Alles word tot digkuns verwerk en omgewerk. Selfs motto’s word as digwerk aangebied, en waarin eie en ander se woorde moeilik ontwarbaar raak. Dieselfde geld die NOTAS wat agterin die bundel aangebied word, soms ter verklaring van aspekte van die gedigte waarvan hulle die nommers dra, maar heel dikwels as voortdigtings op daardie gedigte. ’n Web van aangehaalde en eggo-ende tekste, ook van eie skepping, en in meerdere tale, strek deur die bundel. Voeg hierby die vervaging van literêre genregrense, asook die deurspekking van die bundel met visuele kunswerke. Dis die héle Breyten Breytenbach, pseudonieme en al, foto’s van homself en sy vriende/geliefdes en al, woord- en beeldende kunswerke en al, wat die leegte voor ons oë vol kom dans.

“Dit geskied by wyse van ’n bundelstruktuur – soos eintlik die opset van sy hele oeuvre – wat as van transformerend-variërende, oftewel fugale aard bestempel kan word. (Hein Viljoen praat in sy profiel van Breytenbach van ’n ‘swerfjoernaalagtigheid’ in hierdie verband.) Een van die gedigte in die bundel (4.3.3) dra juis ‘fuga’ as titel. ’n Ander (7.8.3) heet ‘cantus firmus’ – ’n term wat dui op ’n musikale struktuur waarin ’n bepaalde melodie as basis dien vir ’n polifoniese komposisie. Die sterflikheidsgegewe is die ‘cantus firmus’ van hierdie bundel; die digkuns die polifoniese uit- én kontrawerking daarvan. Soos dit teen die einde van gedig 4.3.3 lui:

[…] gee […] toe
dat die dood ’n herrangskikking
van veranderende en so verskuiwende
(verganende) danspatrone
gaan uitstippel tot in die verskiet[.]

 ”Om ’n omvangryke, diepsinnige digwerk soos hierdie bundel onder oë te neem, is geen geringe onderneming nie. Ek het in hierdie resensie maar net hier en daar kon krap in die vrugbare grond daarvan.

“Tog voel ek reeds ryklik beloon deur my poging. Aangevuur om steeds nuut te word teen die niet in; om op ‘die lang sterwensgang na Kû, die koebaai’ soos die groot Duitse skrywer Goethe te bly vra na ‘Mehr Licht!’, en te bly ’negeergenereer’ (aanhalings uit gedig 8.3).

“Watter belewenis is hierdie bruisende sterflikheidsbundel nie.”

Op haar blog, Woorde wat weeg, skryf Joan Hambidge die volgende oor op weg na kû: “Daar is lettervlesse en beelde wat die leser laat duisel. Die intieme leser word ’n liesleser en dus ’n geliefde. Daar is woordspeletjies, rymers, ’n leë gedig, foto’s, reisbeskrywings en woordoorloopsels. En metaforismes. Die metafoor as die ewige proses van metamorfose is immers waaroor hierdie digkuns handel.

“Hoewel die gedig as ’n waan gesien word, maak hy ook ’n aanklag oor die toekoms van Afrikaans in hierdie bundel en hoe universiteite die taal, gesalpeter in hierdie land soos hy dit klinkend stel, verminder:

wanneer jy die moedertong
in my mond laat verdor
neem jy die wêreld weg
verduister jy my geheue
maak jy dat ek as vreemdeling
en sonder ’n eie paar skoene
die toekoms moet ondergaan

(118: 6.9)

“Want vir ’n digter is die skryfproses intiem en verbonde aan ’n moedertaal met sy ‘mondmaniere’. Anders word die digter ’n gefuikte papegaai wat gewoon pik-pik in ’n nabootsing.

“Van die mooiste liefdesgedigte is deur hom geskryf en sy enorme bydrae as digter val nie te betwyfel nie. My gunstelinge: Die ysterkoei moet sweet (1964), Lotus (1970), Voetskrif (1976), ‘Yk’ (1983), Papierblom (1998), Die beginsel van stof (2011). En hy is ’n digter van wie ek ten minste tien gedigte uit die hart uit kan opsê.

“Of hy surrealisties dig of ’n fantasmagoriese lykdig skryf oor sy moeder of ’n aanklag oor ongeregtigheid, is sy stem onbetwisbaar, herkenbaar: BB. Breyten Breytenbach word tereg beskou as een van die grootste lewende digters in Afrikaans.”

Oor Rooiborsduif skryf die uitgewers in hulle inligtingstuk: “’n Oorsig van Breyten Breytenbach se digkuns is ’n voëlvlug oor ’n wye era: vanaf die jare sestig tot vandag, waarin beide Europa en Afrika hulself radikaal herdefinieer het. In hierdie herdefiniëring staan Breyten Breytenbach, die digter, mens en denker soos ’n skakelende deurpos.

“Elke gedig is soos ’n tekening of ’n skildery waarin tekens en betekenis in vloeiende verbande tot mekaar staan en waarin gunstelingtemas weer en weer ter sprake kom – elke keer uniek geskommel soos kwashale op die doeke van Jackson Pollock se skilderye of die stippels in ’n kaleidoskoop wat nooit ophou draai nie.

“Die gedigte is chronologies gerangskik volgens die digter se lewensgang: jongmenslewe in Kaapstad, Parys, effektiewelike bannelingskap weens sy huwelik, terugkeer en tronkstraf, die buiteland. En oplaas ’n onrustige pendelaarslewe tussen noorde en suide van die aardbol, waarin volledige tuiskoms slegs in die arms van die liefde is.”

In 2017 ontvang Breyten Breytenbach die gesogte Zbigniew Herbert Internasionale Literêre toekenning. Die drie beoordelaars was Yuri Andrukhovych, Michael Kruger en Jarosław Mikołajewski.

Andrukhovych het gesê behalwe dat Breyten Breytenbach ’n uitstaande digter in die huidige tyd is, hy ook ’n lewendige en sterk persoonlikheid het. Hy was ’n voorvegter, en is dit steeds, vir menslike waardigheid, veral teen apartheid en sy “tradisies” – nie net met sy skryfwerk nie, maar ook deur sy dade. Hy verteenwoordig Afrikaans, ’n taal wat in gevaar staan om stadig maar seker te verdwyn. Hy brei sy lewe uit en skryf poësie as weerstand teen onderdrukking. (https://fundacjaherberta.com/en/the-herbert-prize/laureates/laureate-of-the-zbigniew-herbert-literary-award-2017/)

Ook Michael Kruger meen dat as digter, skrywer, skilder en aktivis Breyten Breytenbach sonder twyfel die mees talentvolle en mees produktiewe digter in die letterkunde van “White-Africa” is. Sy reisboeke oor Suid-Afrika ná apartheid bied ’n duidelike en oortuigende beeld van die probleme wat nog nie opgelos is nie: die botsing tussen die mentaliteit van die swart en wit bevolkingsgroepe.

In sy poësie, wat gevul is met beeltnisse en linguistiese uitvindsels, gee hy uitdrukking aan die gevoelens van ’n empatiese moderne man wanneer hy gekonfronteer word deur die argaïese kultuur van die mense saam met wie hy lewe. Hy word beskou as een van die uitstaande digters én skilders van die moderne wêreld. (https://fundacjaherberta.com/en/the-herbert-prize/laureates/laureate-of-the-zbigniew-herbert-literary-award-2017/)

Op LitNet het Breytenbach sy gevoel oor hierdie toekenning as volg verwoord: “Dis inderdaad ’n besonderse voorreg om ’n toekenning te kry wat die naam dra van so ’n groot Europese gees en intellek – digters se 'digtershart' (so sou die meeste digters Zbigniew Herbert as denker en kreatiewe mens koester) – en soveel te meer so omdat dit toegeken is deur ’n jurie van heel uitsonderlike woordmense. As brak uit die buiteveld sal ek maar tjoepstil bly in sulke luisterryke geselskap. ‘Groot honde’ het lang skaduwees oor daardie werf gegooi. Ek verwys nou na vorige pryswenners soos, oa, William Merwin, Charles Simic en Lars Gustafson ... So ek sal maar wye draaie draf en hoop hulle kom nie agter hulle het per ongeluk die verkeerde ou nader genooi nie. Ek is dankbaar en bly namens almal wat in Afrikaans skrywe.

“Want dis tog insiggewend dat een van die jurielede, Joeri Androekhowietsj van Oekraïne, met die bekendmaking van die toekenning daarop gewys het dat Afrikaans tans met uitwissing bedreig word. Ek sou kon byvoeg dat hierdie totaal sinnelose taalmoord gerasionaliseer word deur die heldhaftige Afrikaansveragtende Stalinistiese pragmatiste aan bewind by die Joenewersitie van Kakiebosch.”

Jarosław Mikołajewski (Herbert-stigting-webwerf) het die volgende oor Breytenbach te sê gehad: “Breyten Breytenbach is a remarkable poet and a remarkable human being. What distinguishes his poems is their moral tension, its range, and dynamism of the imagination. The quality of his humanity – zero tolerance of violence, discrimination, inequalities; a Herbert-like imperative not only to recount, but also to stand with the weak. His human qualities brought earned him admiration, brotherhood, and seven years in prison for his uncompromising stand in a good cause. Today, his poetic qualities bring him the Zbigniew Herbert Award.

“In his poetry, Breytenbach engages the full richness of the worlds inhabited by man: of love, attachment to the land, recognizing each other by our response to others. He is a poet born in the South African town of Bonnievale, writing in Afrikaans and English (somewhere between these languages, in the fissure that represents what is best in both), painter and interpreter of love, landscape, fate and brotherhood – experienced in joy.

“Breyten Breytenbach is a poet – a sensual sage, opening before us a volume of dizzying, passionate Logos, with a sense of humility and purpose, unyielding curiosity of other people, the world, and what they mean, these inanimate and sentient inhabitants.” (https://fundacjaherberta.com/en/the-herbert-prize/laureates/laureate-of-the-zbigniew-herbert-literary-award-2017/)

In November 2018 is ’n uitstalling van meer as 30 van Breytenbach se kunswerke by die Stevenson-galery in Woodstock in Kaapstad gehou onder die titel The 81 ways of letting go a late self. Dit was sy eerste solo-uitstalling in ’n kommersiële galery in Suid-Afrika.

Sy eerste kunsuitstalling was in die 1960’s in Amsterdam en hierdie een in Kaapstad was die uiteinde van ’n gesprek tussen Breyten en die mededirekteur van die Stevenson-galery, Joost Bosland. Bosland het vertel dat Breyten teenoor hom erken het dat hy skilder bo skryf verkies omdat dit meer ontspannend is.

En oor die Covid-grendeltyd het Breyten só geantwoord op ’n vraag van Willem de Vries oor die uitwerking daarvan op hom: “Op die daaglikse ritme wel. Mens lewe in ’n vreemde tussentyd in ’n plek waar die tyd stilstaan. Ons is met die laaste geskeduleerde Air France-vlug uit die Kaap weg, kort voordat mense daar streng ingeperk is. Meer so as hier, waar jy met die nodige vergunning darem ’n uur per dag buite kan wees om kos en koerante te koop. Restaurante en winkels vir kunsmateriaal is toe, maar ná ’n tydjie het ons kon uitwerk waar die allernoodsaaklikste gekry kan word. En dis ’n openbaring om die buurt te ontdek, veral noudat dit onbesoedeld en stil en kleurryk is. Nou sien en ruik mens dit vir die eerste keer werklik ná al die jare. En jy word bewus van die voëllewe in tuine en bome. Dis net die kraaie wat vermenigvuldig en al hoe meer teenwoordig en astrant word wat jou rillings gee. En rotte op boupersele waar die werk gestaak is.

“Ek neem baie foto’s van die onmiddellike omgewing, binne en op straat, wolke bo die stad, weerspieëlings in die fasades van leë winkels. Die buurman straat-af het vir my ’n aantal doeke voorberei en in ruil bring ek vir hom brood en vrugte. Die uitruilings van gedagtes met medemarginales is lakonies. Ons maak mekaar attent op boeke wat die moeite werd is om te lees. Alles is stil, so asof dit asem ophou. Ons was nie veronderstel om nou hier in Parys te wees nie, en eintlik weet ek nie waar my vriende is nie. Die verbintenisse is virtueel. Mense wat ek gedog het lankal nie meer in lewe is nie, maak uit die bloute van die kuberruim hulle opwagting. Ons slaap miskien minder, dieper soms, en dikwels ook meer onrustig. Hier is baie Afrikane in die buurt en hulle steur hulle instinktief nié aan ‘sosiale distansiëring’ nie. Mense wat dit nog nooit vantevore gedoen het nie, draf nou al om die park wat gesluit is. Die haweloses sit breed onder brûe op versaakte en ingesakte sofas, soos boere op hulle plaasstoepe. Die enkele voetgangers dra dikwels smoelkappies. Jy sien die stilte in hulle lywe, hoe hulle maak asof hulle mekaar nie raaksien nie.”

In ’n onderhoud op Voertaal vra Willem de Vries vir Breytenbach: “Die wêreld is midde-in ’n versnelde oorgang wat groter ongestruktureerdheid en/of onwrikbaarhede in die hand werk; tesame hiermee kom wel ook ’n groter klem op beweging en beweeglikheid. Jy noem dat teenstrydige prosesse versnel. Wat kan die skrywer en kunstenaar bydra binne hierdie geweldige onbestendighede wat ook die opeis van geleenthede daarstel wat dalk nie tevore daar was nie?”

Breyten antwoord: “Om aan te hou beweeg en rekenskap te probeer gee van daardie beweging, en uit te reik, en aanspreeklikheid te aanvaar vir die feit dat ons nie weet nie, nie profete is nie, nie ‘leiers’ is of kan wees nie, sekerlik nie altyd reg of selfs redelik is nie, en dat dit tog te maklik is om ons bloot as ‘provokateurs’ af te maak – maar dat ons van die oertyd af al, van sterre-tel-tyd al iets essensieel het om by te dra en waarsonder ons mens-dom nie kan klaarkom nie. Al is dit dan ook slegs die gebeier van die rand van die onkenbare waarteen ons klop. Om daarvan te bly getuig dat die saamkrimping en uitbreiding van gewaarsyn eie is aan alle lewe. Dat ons wat ‘mense’ is, nie meer reg het as enige ander vorm van lewe nie. Dat ons, sover ons weet, kom om te wees en dan te gaan, dat ons die daarstelling vergestalt en die uitvee aanvaar – maar ook dat daardie ‘kom’ versluier is in ’n onpeilbare verlede net soos die ‘gaan’ ’n oorgaan is in organiese lewe. (‘Ons lewe, ons sterwe: Is dit nou nodig om so ’n bohaai te maak oor so ’n vanselfsprekendheid?’) Maar ook dat ons hierdie teenstrydige geleentheid moet aangryp om te besef ons méér-wil-wees, ons méér-wil-hê, lei onvermydelik tot die vernietiging van alles, van ons asemruimte en -beweging, en ook van Urd. Daar gaan niemand en niks wees om wat dan ook te onthou nie. En, miskien, te weet (werklik te integreer) dat metamorfose beteken ons word anders. Dat die enigste kenbare die oorgange na die onbekende is.

“Sam Hamill, my ou mankbeen pel, haal ’n redelik onbekende en niegekanoniseerde gedig van Kenneth Rexroth aan in sy opstel ‘The poetry of Kenneth Rexroth’. Hier is die laaste drie reëls. Dit kom uit ‘Confusion of the senses’:

We lie together listening
To each other breathing in the moonlight.
Do you hear? We are breathing. We are alive.

Parys, 22 April 2020.” (LitNet, 24 April 2020)

In Desember 2023 is die Stad Kaapstad se burgerlike eerbewyse vir die eerste keer in 12 jaar weer toegeken. En Breyten Breytenbach het saam met “ikone” soos Albie Sachs, Athol Fugard, Pieter-Dirk Uys, aartsbiskop Thabo Makgoba, Brenda Fassie (postuum), Basil D’Oliviera (postuum) die eerbewys van die burgemeester, Geordin Hill-Lewis, ontvang vir sy uitsonderlike bydrae tot Kaapstad en die gemeenskap, sy enorme bydrae tot die Suid-Afrikaanse poësie en letterkunde, en sy diepgaande persoonlike opoffering in sy stryd teen apartheid.

Breyten het in sy bedankingstoespraak ’n lang lys name genoem en gesê “die lot het almal iets gebring na hierdie sjebien van die see – hoop, behoeftes, drome en sommige het gekom in vrees vir hul lewe om tronk toe te gaan of te sterf. Hulle was hier, het weggegaan en het teruggekeer.” Hy het ook ’n gedig vir Kaapstad geskryf en by die seremonie voorgelees. (Netwerk24, 7 Desember 2023)

Oor al die pryse en toekennings wat hy ontvang het, sê hy in 2010 aan Charl-Pierre Naudé in ’n onderhoud op Versindaba: “Ek het ’n paar toekennings gekry wat name dra wat vir my tel: die Jan Campert (Campert was digter en Nederlandse versetstryder), in Italië die Malaparte en die Pier Paolo Passolini, in Suid-Afrika die Allan [sic] Paton, en in Frankryk die Max Jacob. Hierdie figure was gemarginaliseerd en kon as verstekelinge beweeg in ’n area van suiwer betrokkenheid deur skryfwerk. ‘Afrikaans-as-gewas-van-Apartheid’ (soos in ‘elke-Arabier-is-’n-terroris’) het wel nog ’n houvas. Maar die siening begin verander.”

In 2021 het Breytenbach ’n uitstalling van onlangs voltooide skilderye in die Breytenbach Sentrum gehou, en terselfdertyd ook sy jongste gedigte in ’n bundel getiteld Hokhokaai fragmente deur Hond Uitgewers uitgegee. Behalwe gedigte was daar ook afdrukke van werke op die uitstalling in die bundel te sien.

Die kunswerke het in die tyd van die inperking ontstaan: “Inperking beteken tot ’n groot mate dat ’n mens intens bewus is van wat om jou aangaan, met ander woorde, die beperkings wat jou opgelê word. Byvoorbeeld die feit dat mens moet maskers dra en dan begin dit ’n gegewe word. Dit word ’n element binne jou denkwêrelde. En terselfdertyd is daar nie eintlik ’n publiek nie, daar’s nie ’n figuur na buite toe nie. Jy kan dit nie deel met ander mense nie. Dit kan nie uitgestal word nie. Dit kan nie gedeel word nie, omdat jy ingeperk is. So jy gaan maar voort en jy bou voort. En tot ’n mate word dit dan ’n selfgesprek. Nie net ’n interne gesprek nie, maar dit word ’n selfgesprek. En van daar, tot ’n groot mate, kom ook die idee van recto-verso, voorkant en agterkant.

“In baie van die gevalle weet jy nie wat is voorkant en wat is agterkant nie, dis maar vir jou om te besluit. Maar dan is ’n ou besig met ’n ding en dan dink jy, maar ek wil hierdie gesprek verder voer. Daar kom ’n refleksie op wat ek gedoen het of ’n bygedagte of ’n paadjie wat afdraai en dan gaan jy voortwerk aan die ander kant. Omdat dit die ‘ander kant’ is, begin ander dinge ’n rol speel, soos die tekstuur van waarmee jy werk, en die feit dat jy dit dan probeer aanmekaar sit. Dis maar soos dit gebeur het.” (Voertaal)

Vir Breytenbach is die Sentrum ’n kruispunt van wedersydse omvorming en skeppende diensbaarheid, het hy aan Willem de Vries gesê: “Dit is nooit ‘ons’ s’n nie, al bly dit ook herinnering aan behoort. Dis ’n ruimte van aangee waar ervarings en insigte en vaardighede gedeel en waar van mekaar geleer kan word.”

Die kurator van Skeursels, die skilder en digter Anne-Ghrett Erasmus, het te kenne gegee dat sy nie kon droom dat hulle in hierdie tyd andersins só ’n uitstalling sou kon bymekaar kry en ten toon stel nie.

Breytenbach meen: “Al is daar ook nie noodwendig die meeste aanklank of die meeste begrip van wat mens probeer doen in hierdie omgewing nie – ek praat in die algemeen – dan nogtans is daar baie spesifieke redes hoekom ’n mens dit wat jy doen en dit wat vir jou die moeite werd is om te doen wil terugbring om te wys vir jou eie mense. Dit is nou die geval hier.”

Op Netwerk24 beskryf Louise Viljoen Hokhokaai fragmente as ’n “pragtige publikasie waarin Breytenbach se gedigte en prosa geplaas word naas sy skilderye, foto’s en collages. Hierdie uitsonderlike kunstenaarsboek is in ’n beperkte oplaag van 100 eksemplare gedruk.”

Louise Viljoen het verder geskryf: “Die eerste deel van die titel verwys na die ‘inhokking’ waaruit die kunswerke voortgekom het, maar suggereer ook dat dit oorkom kan word (deur ‘hokaai’ te roep). Daar is ook die kreatiewe impuls wat ’n mens ‘buitehoks’ (een van die afdelingtitels) kan neem. Dat die werk opgeneem in hierdie boek gebore is uit die inperking, afsondering en slapelose nagte van die pandemie, blyk egter wel uit die feit dat die digter op die eerste bladsy daarna verwys as ’n ’naggesang’ en ’n versameling ‘ou-ou selfsterfverse’ vir sy ’nege gedugte lesers’.

“Die oënskynlik speelse verwysing na die klein getal lesers by wie daar ’n sekere gedugtheid (vaardigheid, vasberadenheid?) veronderstel word, bevat ’n kern van erns. Dat die getal nege figureer, is nie toevallig nie: Reeds van vroeg in Breytenbach se oeuvre en veral in sy vorige bundel Op weg na kû verwys dit na die Boeddhisme se nege vlakke van bewussyn. Veral belangrik in hierdie stadium van Breytenbach se oeuvre is die agtste vlak waarin al die gedagtes, woorde en dade van ’n mens se lewe geberg is en die negende vlak waarin die toegewyde mens die oplugting en sereniteit van die Boeddha-aard bereik. […]

“Die beste gedigte in Hokhokaai: Fragmente is dié waarin die liriese impuls toegelaat word om ongehinderd sy vlug te neem. Ook indrukwekkend is die vyftal ’naggesange’ (een van hulle in Engels), surrealistiese prosastukke wat op die rand van poësie lê en dieselfde energie as die verhale in Breytenbach se debuutwerk Katastrofesuitstraal.

“Die bundel wys ook hoedat die druk van omstandighede, in hierdie geval die pandemie en die toenemende ‘verstronting’ van die wêreld, steeds nuwe modulasies van bekende temas in Breytenbach se werk na vore bring. Met elke herlees doem daar nuwe betekenislae uit die palimpses van die bundel op. Koop en geniet hierdie boek. Dit gee insae in ’n merkwaardige dubbel-kunstenaarskap en gaan sekerlik ’n versamelaarsitem word.”

Breyten is op 24 November 2024 in Parys, Frankryk, oorlede, waar hy hospitaalbehandeling vir kanker ontvang het. Hy het enkele weke ná sy ontslag uit die hospitaal in die straat geval en geleidelik verswak. Yolande, sy vrou, was by hom toe hy oorlede is. Hy word oorleef deur Yolande, sy dogter, Daphnée, en twee kleinseuns.

Breyten se roudiens is op 3 Desember 2024 in die kapel in die Père Lachaise-begraafplaas in Parys gehou. Sy dogter, Dahnée, het ’n paar rooi vellies op die kis geplaas en geliefdes het óf ’n wit angelier óf ’n wit roos daarop geplaas. Die diens is in Frans gehou en die seremonie is deur ’n Boeddhistiese monnik behartig, skryf Raymond Willieman op Netwerk24 (3 Desember 2024). Breyten is daarna privaat veras.

Daphnée was baie emosioneel toe sy oor haar pa gepraat het: “Breyten-gek-na-woorde, Jan Afrika, BB Lazarus, Juanie, Oupa, Babu. Jy was oneindig, ’n menigte van vervlegde identiteite. Skilder, soms selfs sanger, vegter, rebels, sag, liefdevol. Snaaks. Oupa, man, seun, broer, vriend. ’n Lig gekleurde Afrikaans wat vir ons ’n pad na vryheid op die paaie van die wêreld gelaat het om te volg. En hierdie gebaar wat so joune was, tot aan die einde. Maar vir my was jy net een. Jy was my pa. Sedert jy weggegaan het, vul ek my nagte met al jou woorde.”

Georges Lory, joernalis, digter en diplomaat en ’n groot vriend van Breyten, het in sy huldeblyk gesê Breyten Breytenbach was een van die grootste figure van sy tyd. Hy was kunstenaar, gevangene, minnaar, pa en vriend. “Ek sal nie ’n woord oor die vriend praat nie, want niemand sal meer vir my ’n boodskap stuur wat met ‘Liewe boetie’ begin nie.”

’n Spesiale huldediens vir Breytenbach word vir Februarie 2025 in Wellington beplan.

Huldeblyke

• Daphnée Breytenbach: “Immense artist, militant against apartheid, he fought for a better world until the end. His words, his paintings, his imagination, his resilience will continue to guide us.” (ENCA, 24 November 2024)

• Leon Breytenbach, ’n broerskind: “Dit is hartseer dat hy moes gaan, die dood is iets wat onvermydelik is. Maar een ding kan ons met sekerheid sê, hy het ’n ryk en vol lewe gehad.” (Maroela Media, 24 November 2024)

• Antjie Krog, digter: “Breyten Breytenbach se werk én sy lewe het ’n enorme tektoniese plaat in die Afrikaanse letterkunde verskuif. En sal só bly. Sonder sy skouers sou baie van ons nie tot skryf kon kom nie. Ek gaan die poëtiese geluid van sy stem, sy aweregse kyk op Afrikaners, sy geïrriteerde uitbraaksels op LitNet en die heerlike briljansie van sy snedige tong geweldig mis.” (Die Burger, 25 November 2024)

• Kerneels Breytenbach, jare lange vriend en uitgewer: “Breyten het verskeie geslagte digters en prosaskrywers sedert die jare sestig besiel. Aan uitgewerskant was elke nuwe bundel ’n avontuur waarna ons uitgesien het, en sy verkenning van die teater het gesorg vir hoogspanning en vermaak op verskeie vlakke. As vriend sal ek hom vir baie dinge mis, ek sal veral die skerpheid van sy politiek-kulturele insigte, en die allesoorheersende taalsports van sy briewe mis.” (Die Burger, 25 November 2024)

• Etienne van Heerden, skrywer: “’n Taal kom tot stilstand. Hy was ’n natuurtalent, ’n natuurkrag.” (Die Burger, 25 November 2024)

• Francis Galloway, akademikus en redakteur van boeke oor Breyten Breytenbach: “Die digter het reeds in 1964, die jaar van sy skrywersdebuut, uitgespel wat hy sien as die rol van die Afrikaanse skrywer en intellektueel. Hy moet vooruit kan kyk en waarsku as hy dink ons raak die weg kwyt. Hy is ’n weervoorspeller en ’n seismograaf […] Hy bewaar ons gemeenskaplike ervaring, die voetspore van langsame evolusie. Hy moet sorg dat daardie kort paadjie wat ons tot dusver gekruip het, nie toegroei nie. Hy moet sorg dat ons are nie verkalk nie. Hy is ons geheue en ons spaarbank, ons flitslig en ons horlosie – en as hy dit nie is nie, wie sal dit dan wees?” (Die Burger, 25 November 2024)

• John Miles, skrywer en vriend: “Jy ken dalk die spore en weet dit sal wegraak, tog kom die verlies as ’n skok. Breyten se skrywersdebuut in 1964 het soos ’n plofslag gekom en daarna sou hy die toon aangee. Afrikaans is bevoorreg om sy skeppende verbeelding te kon boekstaaf. Sy wêreld was groot en hy is aan baie tale geleen, veral deur sy sin vir geregtigheid. Dit was vir ons ’n stukrag. So ook sy dapperheid. Hy laat ons oneindig arm agter. Maar ons onthou.” (Die Burger, 25 November 2024)

• Amanda Strydom, sangeres: “Rus in vrede, liefste Meester Breyten. Ek het geglo jy is onsterflik.” (Maroela Media, 24 November 2024)

• Anton Goosen, sanger en liedjieskrywer: “RIV breyten breytenbach – jy was een van ons grootstes indien nie die grootste – dankie vir jou woorde …” (Facebook en Maroela Media, 24 November 2024)

• Dana Snyman, skrywer: “Hy, een van Afrikaans se grootstes, is vanoggend oorkant toe. Hy wat onder meer geskryf het: ‘ek getuig net hy wie se hart bewe van die liefde vir die medemensmense’.” (Maroela Media, 24 November 2024)

• Dana Snyman: “Anton Goosen het my aan Breyten voorgestel. Ek het een van Anton se plate by Universitas in Pretoria gekoop, en toe was Anton daar oor my Sanyo-musieksentrum, met een van Breyten se gedigte wat Anton getoonset het: ‘My wintervrou is ’n klein-klein voëltjie …’. Toe ontdek ek ’n Seisoen in die paradys en toe is niks meer dieselfde nie. Dit is jý wat van my ’n reisskrywer help maak het, Breyten. Om ’n land deur taal te ervaar, clichéloos. Dankie daarvoor.” (Netwerk24, 7 Desember 2024)

• Jack Lang, voormalige Franse minister van kultuur: “A rebel with a tender heart, he was part of all the struggles for human rights.” (BBC, 25 November 2024)

• Presidensie van Frankryk onder Emmanuel Macron: “[Breytenbach and Yolanda’s] love story fell under the apartheid laws which prohibited mixed marriages between white South Africans and people of other colours from 1949 to 1985. By marrying her, he became an illegal immigrant in his own country. The resolute support of President François Mitterrand contributed to his release in 1982. From then on, he played the role of awakener of conscience among the French. He was a ferryman of freedom. The President of the Republic salutes the figure of a great craftsman of human rights and freedom, who will always be a link between France and South Africa.” (News24, 25 November 2024)

• DA by monde van Glynnis Breytenbach: “Breytenbach is widely considered to be one of Afrikaans’ most important poets and, throughout his long career, was awarded among others the Zbigniew Herbert International Literature Prize (2017) and the Alan Paton Prize for Literature. […] Breyten’s poetry has always reflected a deep sense of humanity, which reflected his own values and nature. He was among the best of us, recognised as such well beyond the shores of South Africa. The DA sends its heartfelt condolences to his beloved Yolande.” (DA-webwerf, https://www.da.org.za, 24 November 2024)

• Ricardo Mackenzie, Wes-Kaapse LUR vir kultuursake en sport: “Breytenbach was ’n dapper stem. Hy het geveg teen die onderdrukking wat hy gesien het. Sy stem sal vir geslagte voortleef.” (Netwerk24, 25 November 2024)

• Christo van der Rheede, uitvoerende hoof van die FW de Klerk-stigting: “Rus sag, Breytenbach, ikoon, meester van die Afrikaanse digkuns. Dankie vir jou fenomenale bydrae tot die Afrikaanse letterkunde en digkuns. Jou hartlikheid, passie vir sosiale geregtigheid, liefde vir die woordkuns en uitstaande intellek sal ons altyd bybly!” (Netwerk24, 25 November 2024)

• Carl Niehaus, EFF-LP en MK-veteraan, op X: “Breytenbach se werk het my in my jeug geïnspireer. Ek het altyd my respek vir sy integriteit en uitsonderlike skerp intellek behou. Daar is min skrywers wat mooier, en met groter diepte en insig, in die Afrikaanse taal kon skryf. Ten spyte van my verskille met Breytenbach het ek nooit getwyfel in sy diepe walging van rassisme en sy absolute verwerping van apartheid nie.” (Netwerk24, 25 November 2024)

• Melvyn Minnaar (oor Breyten Breytenbach as kunstenaar): “Kunskritici was nie baie opgewonde oor sy visuele kuns nie en daar is nie van sy kunswerke in plaaslike museumversamelings nie. ’n Mens kan natuurlik nie die politiek hier uitlaat nie, maar waar toor met Afrikaans lesers bekoor het, kon die grinterige, uitdagende illustrasies nie die establishment se harte wen nie. Blameer ’n soort buitestanderskap. Tog het Breytenbach wyd in die wêreld – beginnende in Amsterdam in die jaar van die Ysterkoei – sy kunswerke gewys. Enkele werke kom van tyd tot tyd ter veiling. Suid-Afrika het wel ’n groep geesdriftige Breyten-kunsondersteuners en self versamelaars. Die groot uitstalling in 2018 by Stevenson, The 81 ways of letting go a late self, het wyd aandag getrek. Die laaste dag daarvan was presies ses jaar voor sy dood die afgelope Sondag.

“Sedert daardie eerste baanbreker-poësie en prosa, onderskeidelik Ysterkoei en Katastrofes, in die dinamiese sestigerjare was een van ‘die maer man met die groen trui’ se slinkse truuks om ’n grappie iewers in te weef, al het dit baie maal om lewe en dood gegaan. Humor is een van die pleisters waarmee die deurdrenkte surrealis soms die angel trek. Dis ook een van die maniere om leser/kyker, wat andersins verby die roekelose warboel sou kyk, se aandag te vang. […]

“Nog een van die skilderye op die uitstalling van 2018 se titel is ’nou praat hule mos berg’ (2015), en weer eens het die visuele lawwigheid ’n misterieuse bekoorlikheid vanweë die speelse titel. Dalk ook omdat dit Afrikaans is.

“Dis ietwat ironies dat Breytenbach se Afrikaanse titel soveel netjieser by sy verbeeldings aansluit – omdat sy plek in die panteon van poësie (en literatuur, veral Afrikaans, natuurlik) lankal gevestig is, maar in die rangorde van visuele kuns het die kritici (en ander) oor die jare selde die lourier uitgedeel. Desnieteenstaande dring Breyten Breytenbach aan op dubbele kunstenaarskap: dié van woord en beeld.” (Netwerk24, 26 November 2024)

• Cyril Ramaphosa: president van Suid-Afrika: “Today we mourn the passing of Breyten Breytenbach, 85, humanist whose strident and sustained literary assault on apartheid and its enforcers and endorsers traversed bookstores, domestic bookshelves, lecture halls, art galleries and theatre stages around the world. […] Our sadness affords us another opportunity to pay tribute to Breyten Breytenbach for the bravery and perseverance with which he stood up to his persecution and prosecution by the apartheid state. May his soul rest in peace.” (Woman & Home, 26 November 2024)

• Adam Small by ’n taalsimposium op Potchefstroom ná Breytenbach se arrestasie: “My groot vriend, Breytie, was maar altyd ’n bietjie mallerig. Maar God weet, die man skryf wonderlike Afrikaans.” (Klyntji, 25 Oktober 2020)

• Willie Burger, literator: “Breytenbach’s influence is profound and far-reaching. Those who have been touched by his words cannot remain unchanged. He was at once a conscience, an accuser, and an encourager – humane and gentle, reminding even the marginalised that they need not surrender to others’ definitions of them. He exhorted all to resist clichés, to reject fixed identities, and to keep reimagining the world anew.” (The Conversation, 26 November 2024, https://theconversation.com/breyten-breytenbach-a-masterful-poet-jailed-for-his-politics-who-reimagined-south-africa-244667)

• Die Ahmed Kathrada-stigting: “[Breytenbach's] bold opposition to apartheid and commitment to justice left an enduring legacy in literature, art, and activism. May his soul rest in peace.” (https://www.msn.com/en-za/news/other/sa-mourns-the-loss-of-breyten-breytenbach/ar-AA1uMonT)

• Justin Fox, skrywer: “Breytie was witty, gentle, entertaining and a formidable intellect. He has been a part of my life since childhood. I’ve always looked up to Breyten as a kind of honorary uncle, an anchor in my life. So long, dearest Breytie; thank you for your generosity, kindness … and your brilliance.” (Instagram, https://www.news24.com/life/books/news/he-leaves-a-huge-void-breyten-breytenbachs-daughter-pays-heartfelt-tribute-to-the-iconic-writer-20241125)

• Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns: “Die Letterkundekommissie van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns (SAAWK) neem met diepe hartseer kennis van die afsterwe van Breyten Breytenbach, een van die merkwaardigste figure in die Afrikaanse letterkunde en ’n baanbreker op verskeie terreine. As ’n leier van die Sestigerbeweging het Breytenbach nie net die Afrikaanse literêre landskap hervorm nie, maar ook die morele en politieke bewussyn van sy era uitgedaag. Sy onverskrokke kritiek teen apartheid en sy verbintenis tot geregtigheid het hom as ’n stem van waarheid gevestig, ten spyte van die groot persoonlike opofferings wat dit van hom geverg het. […] Breytenbach se nalatenskap as kunstenaar, skrywer en denker sal bly voortleef in die kollektiewe geheue van die Afrikaanse gemeenskap en die internasionale samelewing. Sy stem, deurdring met kreatiwiteit en integriteit, sal aanhou om generasies te inspireer. Die SAAWK betuig ons innige meegevoel aan sy familie en naasbestaandes. Ons eer hom vir die ryk skat van woorde, idees en verbeelding waarmee hy ons agterlaat.” (LitNet, 25 November 2024)

• Cas Vos, digter:

Lewensreis

Op Ounooi se skoot het jou tong geleer
om uit klanke en ritme woorde te skep.
Vir haar kon jy om die dood nie ’n wrang
vers skryf nie, want sy bly jou Ounooi.
By haar het jy geleer om om die dood nie
aan ’n mondvol bitter woorde te smul nie.

In jou swerfjare het sy jou met heimwee
gekoester en gesmeek dat berge jou behoed.
Op gekneusde knieë en met geboë hoof
het sy jou ná sonsak aan haar God gewy.

Wie is dit wat só lig loop as die aandwind
opsteek en die skaduwees begin uitstrek?
Dit is Yolande wat vreugdeklokke laat beier;
sy haas haar om jou met lente se olie te geur.
Jou troeteling wil liefdesvlerke oor jou sprei
en jou tree vir tree na die liefdestuin lei.

Mag die digter tot rus kom
in die boord se donker aarde. (LitNet, 25 November 2024)

• Charles Tait:

Moeg vir groet

Sterwe is nie ’n einde nie,
jy het my so vertel.
Dood is nie die stilte nie,
jy het mos gepraat van die brug
waar jy staan en wag vir die nagvoël,
waar water oor die klippe gly,
waar die dood sy stem verloor.
Die skrywer sterf, maar die woorde bly.

Jy staan in die mond van die deur.
Moet ek totsiens sê?
Ek is bitter moeg vir groet, maar
dankie, ou jagter,
dat jy vir anderman leer korrel
om voëls te vang in sy mond
en hulle te sluk soos heel eiers.

Die bloeisel reik na die hemel;
jy word die lug, die lig, die stof.
Woorde nou vir ander om te praat,
sinne vir ons om klaar te maak.
Vlerke dra jou nie hemel toe nie, maar
jou silwer tong sal die skarniere
van die pêrelpoorte laat kreun.

Lekker rus, Breyten.

Anderman 24 November 2024 (LitNet, 25 November 2024)

• Francois Lötter, bestuurder van die Breytenbach Sentrum in Wellingtong 2017–2021: “Ek het vinnig geleer om te luister en aantekeninge te maak oor sy voorstelle en idees oor die Sentrum. Ek het Breyten leer ken as ’n sagte, ordentlike mens wat driftig kon word oor onreg, oor uitsprake deur enigiemand wat nie standpunte wat van hom of haar verskil wou aanhoor en uitdaag nie, of na sulke uitsprake wou luister nie. Veral was hy ook diep beswaard oor die Afrikaanse taalkwessie op Stellenbosch. Oor die betekenis van sy gedigte en kunswerke het ek nooit uitgevra nie. Ek is nie ’n opgeleide digter of kunstenaar nie en het gou geweet jy moet hom nie uitvra oor wat die simboliek van sekere elemente in sy kunswerke of gedigte is nie.” (LitNet, 25 November 2024)

• Willem de Vries, joernalis: “[Breytenbach se] werk in (en oor) die Middelwêreld (met woorde wat werk soos paspoorte en beelde wat dien as karteerkuns wat werklikhede en verbeeldingsmoontlikhede met mekaar verbind, ruim denke, opregte woedes, geskakeerde waarderings, verhelderende én hermetiese besinnings) is ’n enorme, insigryke geskenk aan Afrikaans, Nederlands, Engels en vertalers. Dit het die ondankbaarhede van een tyd oorstyg en aan volgende geslagte ’n seldsame, ware noord gegee oor hoe om intellektueel gelaagde en diep menslike antwoorde te formuleer op die sperdenke van nasionalismes en mure, maniere van lewe en dood. Baie dankie, Oubôbjaan, vir al die geselse oor baie jare op e-pos en vir die onderhoude, van die interessantste gesprekke wat ek al ooit met iemand gevoer het.” (LitNet, 25 November 2024)

• Daniel Hugo: “Ek weet wel dat Breyten Breytenbach se skryfwerk – sy poësie én prosa – my uitkyk op die lewe en begrip van wat letterkunde kan wees, diepgaande beïnvloed het. Hy het my gewys watter lewenskrag en flonkering Afrikaans besit. Hy het my ook geleer dat buitengewone woordvaardigheid nie bloot ’n estetiese funksie het nie, maar dat dit versoenbaar is met ’n sosiale bewussyn en gewete. Ten slotte gaan dit in alles wat hy geskryf het oor deernis met die medemens en ons gedeelde sterflikheid. Só dig hy in die na-dood (2016):

en weet dat jy ’n mens is
tussen dolende mense
elk met die vuur van sterwe

(Versindaba, 27 November 2024)

• Anna-Karien Otto, dogter van Rachel Breytenbach, Breyten se suster: “Dit spyt my dat ons mekaar nie beter geken het nie. Wie weet, dalk het die epiese drama van sy lewe en die onstuimigheid van ons gekompliseerde familie in die pad gestaan. Op baie maniere is hy steeds vir my soos ’n mitiese figuur. Ek staan op die rand van die golf van ons diep, diep rou; dit rys van diep uit die aarde. Ek staan saam met almal wat hom geken en bewonder het, dankbaar vir alles wat hy vir ons gegee en beteken het. Maar wat hy nie geweet het nie (al hinkepink ek voort met my eie skrywery) is dat ons ’n diep liefde vir die woord gemeen gehad het, veral al die interessanthede wat in die skaduwees skuil. Daar waar die magic is, daar wat jy ‘droomskryf’ genoem het, woon ek ook.” (LitNet, 27 November 2024)

• Johann Rossouw, filosoof: “… onopsluitbare digter wat die eerste was wat mý tronk oopgesluit het deur met sy voorbeeld my bewus te maak van die wêreld – nee, van wêrelde – buite die tronk waarin ek soos een van die gevangenes in Plato se grot grootgeword het.” (LitNet, 28 November 2024)

• Charles Smith, nuushoof van Netwerk24 in die Vrystaat en die Noord-Kaap: “Breyten het as’t ware Afrikaans heeltyd omgedop om nuwe woorde, beelde en ritmes te skep en só die troppie woorde in ’n boerdery van kleur en klank te omtower en ver verby die grense en die heinings van die taal van die woordeboeke te laat wei. Hy het ons verbeelding aan die brand gesteek om die horisonne van hierdie land te verken en te beskryf. Breyten was die ghoeroe wat ons met sy wyse woorde op koers gehou het as ons gevoel het asof ons op ’n sinkende skip vasgevang is. Niemand kan jou verbeelding gevange hou nie – nie die moreel verkramptes in die NP óf die korruptes in die ANC nie.” (Netwerk24, 29 November 2024)

• Andries Bezuidenhout, digter en musikant: “Breytenbach was a truly exceptional human being, one whose life and creative spirit showed that an artistic imagination is by necessity both deeply personal and political.” (Mail & Guardian, 28 November 2024)

• Wilhelm Jordaan: “Breyten Breytenbach (85) het ’n betowerende taalweelde geskep; ander wêrelde as net die bekende verken; en die haas onbevatlike toeganklik gemaak – deurgaans met ’n asemrowende sintuiglikheid; óók oor die gewoonheid van die lewe: Dink byvoorbeeld aan die ‘son wat (stadig) sonder kieries loop’; mense ‘leun by vensters uit met nagrokke vol glimlagte en elmboë’; ‘sterre wat soos seemeeue sit op die nok’. Baie mense sal juis dít onthou: Hoe sintuiglik intens hy die heimwee en verlange na en liefde vir sy ouers beskryf het toe hy in die 1960’s oorsee in Parys gewoon het. Én vir sy vrou, Yolande, toe hy in die tronk was.” (Netwerk24, 27 November 2024)

• ANC: “Hy was ’n letterkundige reus wat bekend was vir sy vreeslose verkenning van ballingskap, identiteit en geregtigheid deur sy werk. Sy werk sal voortleef, en sy verbintenis tot maatskaplike geregtigheid en sy stryd teen apartheid sal uitstaan. Sy werk sal toekomstige generasies inspireer. Mag sy siel in vrede rus.” (Netwerk24, 25 November 2024)

• Dominique Enthoven (Botha), skrywer: “Ek wou die begrafnis bywoon uit erkenning aan Yolande vir die rol wat sy gespeel het om Breytenbach se digterskap in Afrikaans te laat gedy, en uit erkenning vir haar bewonderenswaardige lydsaamheid teenoor die sondes wat teen haar gepleeg is destyds toe sy nie waardig geag is om as eggenote van Breytenbach aan wal te kom in Suid-Afrika nie. Breytenbach het daarvan gehou om klippies te versamel en ek het Sondag spesiaal ’n paar klein klippies reg bo-op die Drakensberg opgetel om saam te bring Parys toe. ’n Klip is ’n stukkie gestolde tyd. Van Suid-Afrika se hoogste klipstapel is as kleinode uitgedeel. Marita van der Vyver neem hare na die suide van Frankryk. […] Georges Lory gaan dit swaar op sy hart dra. En ook ’n stukkie Drakensberg vir Yolande en Daphnée. Waar die kranse antwoord gee.” (Netwerk24, 3 Desember 2024)

• Netwerk24-kommentaar: “Sy woorde was ook dade – hy is van hoogverraad aangekla en het sewe jaar tronkstraf uitgedien. Hy het ’n sending Suid-Afrikaners help lei na Dakar om die toe verbande ANC te ontmoet en die oop gesprek te begin. Hy het volhard in sy ewige waaksaamheid, selfs nadat demokrasie in sy vaderland gevestig is en het met ’n gereelde sweepslag kritiek gelewer teen die kripvreters, die eng en lui denkers en die nuwe nasionaliste. Oral waar vrydenke in bedompige kamers vasgekeer was, het hy klokslag ’n klip deur die ruit gegooi en ’n ander perspektief gebring. Afrikaans is nie krampagtig in besit van een groep nie, dit is ’n tuiste vir vele tonge, het hy vas geglo en uitgeleef. […] Sy dood laat ’n reuse-leemte, sy oeuvre bly lewenskragtig staan en is die verlies se enigste troos. Sy skildery is sy lewe se getuigskrif.” (Netwerk24, 26 November 2024)

• Louise Viljoen, akademikus, Universiteit Stellenbosch, skryf: “Breyten Breytenbach het in sy poësie herhaaldelik geskryf oor die dood. Reeds in sy eerste gedig, ‘Bedreiging van die siekes’, gepubliseer in 1964 toe hy maar 25 jaar oud was, het hy hom die toneel van sy begrafnis op ’n nat dag, wanneer ‘die blare en oorryp blomme gekleur en geknak is van die nat’, voorgestel. En nou het die papierdood werklikheid geword. Met sy dood het die Suid-Afrikaanse én Afrikaanse letterkunde een van sy mees ikoniese figure verloor. Dit gaan moeilik wees om die omvang van sy bydrae tot die artistieke en intellektuele landskap van Suid-Afrika na waarde te skat. […]

“By Breytenbach was die artistieke handeling, of dit nou oor sy skrywerskap of skilderskap gaan, onlosmaaklik verbonde aan sy bestaan binne-in die wêreld, en dus ook aan die politieke omgewing waarin hy hom bevind. Sy verantwoordelikheid om as kunstenaar betrokke te raak by die werklikheid het hy nooit ontduik nie.

“Sy huwelik met die Viëtnamese Ngo Hoang Lien (Yolande) in die vroeë 1960’s was onwettig volgens die destydse Suid-Afrikaanse wetgewing sodat hy vir alle praktiese doeleindes ’n balling geword het wat hom in Frankryk moes vestig. Die oeuvre wat ontwikkel het uit hierdie situasie het konkrete inhoud aan die begrip versetsdigter gegee. In sy geval was verset gekombineer met ’n uitdagende mengsel van Zen-Boeddhisme en surrealisme, ’n radikaal nuwe poëtiese woordeskat en ’n uitsonderlike liriese vermoë. […]

“Gedurende die 1990’s en die vroeë 2000’s groei Breytenbach se bekommernis oor die agteruitgang en moontlike uitsterf van die taal Afrikaans in so ’n mate dat dit lei tot verskillende aktivistiese ingrepe: hy skryf gedigte, maak toesprake, skryf polemiese briewe in allerlei forums en spreek hom herhaaldelik uit teen wat hy sien as bedreigend vir die voortbestaan van Afrikaans, veral as universiteitstaal.

“Sy eie verhouding met Afrikaans was verwikkeld: daar was jare (veral kort ná sy gevangenskap) waarin hy gesê het dat hy nie weer in Afrikaans gaan skryf nie omdat dit onder apartheid die taal van ‘grafstene’ geword het. Vanaf die laat 1990’s egter was hy ’n belangrike kampvegter vir Afrikaans, ’n taal wat hy deurentyd gesien het as ’n hibriede taal wat in sigself die spore van veelheid en verskeidenheid dra. Hierdie verknogtheid aan Afrikaans kombineer hy met ’n merkwaardige oopgesteldheid vir ander tale en dit wat ’n veeltalige wêreld kan bied.

“In die laaste fase van sy lewe en werk publiseer hy ses omvangryke digbundels, beginnende met Die windvangervan 2007. Die poësie daarin is getuie van ’n besondere inlewing in die sinnelike vreugdes wat die lewe bied, maar terselfdertyd ook van ’n donker stemming oor die agteruitgang van die wêreld, van Afrika, Suid-Afrika en veral van sy moedertaal Afrikaans, deurgaans geknoop aan ’n bewustheid van sy eie sterflikheid.

“Sy voorlaaste bundel, Op weg na kû, verteenwoordig ’n opsigtelike terugkeer na die beginsels van die Zen-Boeddhisme waarmee sy eerste bundel, Die ysterkoei moet sweet, indertyd Afrikaanse lesers gekonfronteer het. Die aksent op die daaglikse rituele van Zen, meditasie en die volgehoue soeke na kû (oftewel die leegte) verteenwoordig ’n duidelike poging om die dood op serene wyse tegemoet te gaan.

“In sy omvangryke oeuvre het Breyten Breytenbach meermale testamente, grafskrifte, begrafnisbriewe en doodsnotas geskryf. Een hiervan was die gedig ‘vir oopmaak wanneer dood my oë toegemaak het’ uit Die beginsel van stof, waarin hy skryf:

Vergeet die stellingnames
die gedigte: trek so gou moontlik
’n streep deur alles […]
verbrand die hele armsalige kaboedel
en gooi wat oorbly vir die visse en die voëls
vee uit! ek sê: vee úit!
maak skóón!

“Dit is makliker gesê as gedaan. Daar is te veel wat sal naleef in die kulturele geheue van ons land: die sensuele weelde van sy woordevloed, die diep elegiese toon wat soos ’n swart lint deur sy oeuvre vleg, die vuur, die passie en venyn van sy politieke kuns en aktivisme, die surreële droombeelde van sy skilderwerk, die Bolandse bry waarmee hy sy gedigte voorgelees het.

“Breyten Breytenbach se stem het nou stil geword, maar watter klinkende stilte laat hy nie agter nie.” (Netwerk24, 24 November 2024)

Publikasies:

Publikasie	Die ysterkoei moet sweet
Publikasiedatum	1964 1967 1972 1974 1983
ISBN	0628000650 (hb)
Uitgewer	Johannesburg: Afrikaanse Persboekhandel
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1965 APB-prys saam met Katastrofes
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Crous, Marius: “Ruik die verderf in die kieliebakke”: Breyten Breytenbach se blik op die lyk. Literator, Desember 2008 Kovács, Iván: Die ysterkoei sweet nog steeds. LitNet, 11 November 2014 Rautenbach, Gert: die ysterkoei moet sweet. Blogspot, 5 April 2012 Roodt, PH: Die ek-spreker in die ysterkoei moet sweet van Breyten Breytenbach. Universiteit van Pretoria, MA-verhandeling, 1977 Smuts, SE: Die desentralisasie van die subjek: ’n post-strukturalistiese beskouing van Breyten Breytenbach se die ysterkoei moet sweet en (“YK”). Universiteit van Kaapstad: Doktorale proefskrif, 1995 Stander, HL: ’n Verkenning van die surrealsime en Zen-Boeddhisme in die ysterkoei moet sweet van Breyten Breytenbach. PU vir CHO, MA-verhandeling, 1974

 

Publikasie	Katastrofes
Publikasiedatum	1964 1981
ISBN	0798111445 (hb)
Uitgewer	Johannesburg: Afrikaanse Persboekhandel Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1965 APB-prys saam met Die ysterkoei moet sweet
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Cloete, TT: Breytenbach se “Verlies”: ’n verhaal in spreekwoorde. Literator, 1980

 

Publikasie	Die huis van die dowe
Publikasiedatum	1967 1974 1982
ISBN	0798103884 (hb) 0798112743 (hb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1967 CNA-prys 1968 Reina Prinsen Geerling-prijs voor Zuid-Afrika
Vertalings	Nederlands 1976
Resensies en besprekings	Rautenbach, Gert: die huis van die dowe. Gert Rautenbach se blogspot, 19 Mei 2012 Zondergeld, Rein A: Breytenbach, Breyten: Die huis van die dowe. Kindlers Lietratur Lexikon

 

Publikasie	Kouevuur
Publikasiedatum	1969 1973 1981
ISBN	0620052910 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Buren Johannesburg: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1969 CNA-prys
Vertalings	1976 Frans vertaal deur G-M Lory
Resensies en besprekings	Lijphart, T: Breyten se halwe woorde. Spektator: Tijdschrift voor Neerlandistiek, 1971–1972

 

Publikasie	Lotus (onder die skuilnaam Jan Blom)
Publikasiedatum	1970 1981 1987
ISBN	0620052929 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Buren Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1970 CNA-prys 1972 Lucy B en CW van der Hoogt-prijs
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Strydom, Anna D: Die konsepsie van eenheid en die voornaamwoord as bindingsmidel in Lotus van Breyten Breytenbach. PU vir CHO, MA-verhandeling, 1986

 

Publikasie	Oorblyfsels uit die pelgrim se reis na die tydelike
Publikasiedatum	1970
ISBN	(sb)
Uitgewer	Kaapstad: Buren
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Om te vlieg [by] Breyten Breytenbach (Goodreads) Winterbach, Ingrid: ’n Ondersoek na enkele struktuuraspekte van Om te vlieg van Breyten Breytenbach. Universiteit Stellenbasch, MA-verhandeling, 1974

 

Publikasie	Om te vlieg: ’n opstel in vyf ledemate en ’n ode
Publikasiedatum	1971
ISBN	(sb)
Uitgewer	Kaapstad: Buren
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Skryt, om ’n sinkende skip blou te verf: verse en tekeninge
Publikasiedatum	1972
ISBN	(hb)
Uitgewer	Amsterdam: Meulenhoff
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1982 Van der Hoogt-prys
Vertalings	1977 Engels vertaal deur A Brink, R Leigh-Loohuizen en D Hirson 1983 Nederlands vertaal deur A van Dis
Resensies en besprekings	Coetzee, JM: Breyten Breytenbach and the reader in the mirror. In: aka Breyten Breytenbach: critical approaches to his writings and paintings. Redakteurs JL Coullie en JU Jacobs

 

Publikasie	Met ander woorde: vrugte van die boom van stilte
Publikasiedatum	1973
ISBN	0869630075 (hb)
Uitgewer	Kaapstad: Buren
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	1977 Nederlands (Nederlandse titel: Met andere woorden: gedichten 1970–1975)
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	De boom achter de maan: verhalen
Publikasiedatum	1974
ISBN	9060122232 (sb)
Uitgewer	Amsterdam: Van Gennep
Literêre vorm	Kortverhale
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Vertaal uit Afrikaans deur Adriaan van Dis en Jan Louter – hoofsaaklik uit Katastrofes
Resensies en besprekings	T’Sjoen, Yves: Breytenbach notitie#19: Verhalend proza “uit de dampkring”. Esther Jansma en De boom achter de maan. Voertaal, 28 Augustus 2024

 

Publikasie	’n Seisoen in die paradys
Publikasiedatum	1976
ISBN	0628010702 (hb)
Uitgewer	Johannesburg: Perskor
Literêre vorm	Biografie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	1980, 1985 Engels vertaal deur Rike Vaughan 1983 Duits vertaal deur Arnold Blumer 1984 Nederlands vertaal deur A van Dis en H Ester 1986 Frans vertaal deur Jean Guiloineau 1986 Sweeds vertaal deur G Peterson
Resensies en besprekings	Anker, WPP: Om tuis te gaan in styl: Territoriumskepping in Breyten Breytenbach se ’n Seisoen in die paradys (1976) en Dog heart (1988). Tydskrif vir Letterkunde, 2009 Koopman, Willem: ’n Seisoen in die paradys by Breyten Breytenbach and its translation, A season in paradise by Rike Vaughan. A descriptive approach focusing on the transfer of meaning in the text. Universiteit van die Witwatersrand, MA-verhandeling, 1995 Lazarus, Neil: Longing, radicalism, sentimentality: reflections on Breyten Breytenbach’s A season in paradise. Journal of Southern African Studies, April 1986 Season in paradise [by] Breyten Breytenbach (Goodreads)

 

Publikasie	Voetskrif
Publikasiedatum	1976
ISBN	0628009445 (hb)
Uitgewer	Johannesburg: Perskor
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1977 Perskorprys
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Conradie, PJJ: ’n Ondersoek na die tydruimtelike aspek van Voetskrif van Breyten Breytenbach. Universiteit van Kaapstad: MA-verhandeling, 1981 Hugo , Daniel: Twee naskrifte by Voetskrif. Versindaba, 16 Augustus 2011 Jacobs, Marié: “jou brief is wonderlik”. Karmosyn, 8 Junie 2017

 

Publikasie	Blomskryf: uit die gedigte van Breyten Breytenbach en Jan Blom
Publikasiedatum	1977
ISBN	0620023880 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Toerien, Barend J: Africa & the West Indies: “Blomskryf: Uit die gedigte van Breyten Breytenbach en Jan Blom”. World Literature Today, Somer 1978

 

Publikasie	Kreuz des Südens Schwarzer Brand: Gedichte und Prosa saamgestel deur Pieter Zandee
Publikasiedatum	1977
ISBN	3803100895 (hb)
Uitgewer	Berlin: Klaus Wagenbach
Literêre vorm	Poësie Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	In Duits vertaal uit Afrikaans en Nederlands deur Rosi Bussink
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	And death white as words: an anthology of poetry of Breyten Breytenbach
Publikasiedatum	1978
ISBN	9780860360919 (hb)
Uitgewer	Londen: Collings Kaapstad: David Philip
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Vertaal uit Afrikaans deur verskeie vertalers
Resensies en besprekings	And death white as words: an anthology [by] Breyten Breytenbach (Goodreads)

 

Publikasie	In Africa even the flies are happy: Selected poems 1964–1977
Publikasiedatum	1978
ISBN	0714536962 (sb)
Uitgewer	Londen: John Calder
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Vertaal deur Denis Hirson
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Die miernes swel op; Ja die fox-terrier kry ’n weekend en ander byna vergete katastrofes en fragmente uit ’n ou manuskrip
Publikasiedatum	1980
ISBN	062046996 (hb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Vingermaan: tekeningen uit Pretoria (Met ’n bydrae van oa Lucebert)
Publikasiedatum	1980
ISBN	(sb)
Uitgewer	Amsterdam: Meulenhoff
Literêre vorm	Kuns
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	(“Yk”): Die vierde bundel van die ongedanste dans
Publikasiedatum	1983 1984
ISBN	0620068590 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1983 CNA-prys 1984 Hertzogprys (Geweier) 1986 Rapport-prys
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Smuts, Lisbé: Die “ek” in (“YK”): die desentralisasie van die subjek in Breyten Breytenbach se digbundel (“YK”). Tydskrif vir Letterkunde, Maart 2009 Viljoen, Louise: Breyten Breytenbach se (“yk”): ’n semiotiese ondersoek. Universiteit Stellenbosch, Doktorale proefskrif, 1988

 

Publikasie	Eklips: die derde bundel van die ongedanste dans
Publikasiedatum	1983 1984
ISBN	0620065915 (sb) 9029018135 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus Amsterdam: Meulenhoff
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Mouroir: bespieëlde notas van ’n roman
Publikasiedatum	1983
ISBN	0620068582 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1985 Anisfield-Wolf-boekprys vir fiksie vir die Engelse weergawe
Vertalings	1983 Frans vertaal deur Jean Guiloineau 1984, 1985, 1994 Engels (Londen en New York) 1985 Deens vertaal deur Lars Bonnevie 1985 Nederlands vertaal deur G de Blaauw 1986 Baskies vertaal deur Felipe Juaristi 1987, 1989 Duits vertaal deur U Wiltmann
Resensies en besprekings	Botha, Elize: “… ’n skone spieël, gekraak, gebreek …” Breyten Breytenbach se “bespieëlende notas van ’n roman” Mouroir (1983) as ’n versplintering van ’n tradisie. Journal of Literary Studies, 1988 Du Toit, PA: Die spel van assosiasies in en om “Die verlossing van die beeld” van Breyten Breytenbach. Literator, 2005 Feast, Jim: Review: Mouroir by Breyten Breytenbach. Evergreen Review, Junie 2009 Mouroir by Breyten Breytenbach (Goodreads)

 

Publikasie	Buffalo Bill – panem et circenses; ’n binne met oneindig veel buite gelap: die tweede bundel van die ongedanste dans
Publikasiedatum	1984
ISBN	0620072204 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Notes of bird
Publikasiedatum	1984
ISBN	9029018860 (sb)
Uitgewer	Amsterdam: Galerie Espace; Meulenhoff (Verskyn met die uitstalling van Breytenbach se skilderye by Galerie Espace)
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	The true confessions of an Albino terrorist
Publikasiedatum	1984
ISBN	0571133932 (hb) 05711361138 (sb) 0620075104 (sb)
Uitgewer	Londen: Faber & Faber Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Biografie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	1984 Deens vertaal deur Mogens Boisen 1984 Duits vertaal deur D Haug en S Oberlies 1984 Frans vertaal deur Jean Guiloineau 1984 Nederlands vertaal deur G de Blaauw en A van Dis 1985 Portugees (Brasilië) vertaal deur MP Fereira 1985 Sweeds vertaal deur T Preis 1986 Spaans vertaal deur JF Felta 1987 Portugees vertaal deur W Ramos 1989 Italiaans vertaal deur Maria Teresa Carbone
Resensies en besprekings	Lewis, Simon: Tradurre e Tradire: The treason and translation of Breyten Breytenbach. Poetics Yoday, Somer 2001

 

Publikasie	Lewendood – kantlynkarteling by ’n digbundel: die eerste bundel van die ongedanste dans
Publikasiedatum	1985
ISBN	0620077212 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	End papers: esssays, letters, articles of faith, workbook notes
Publikasiedatum	1986
ISBN	0571139442 (hb)
Uitgewer	Londen: Faber & Faber
Literêre vorm en kortlysbenoemings	Prenteboeke
Pryse toegeken	Prosa
Vertalings	1986 Duits vertaal deur M Müller as Schlussakte Südafrika 1986 Nederlands vertaal deur G de Blaauw en M Polman as De andere kant van de vrijheid 1986 Frans vertaal deur Jean Guiloineau
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Boek. Deel een: dryfpunt
Publikasiedatum	1987
ISBN	0947046097 (sb)
Uitgewer	Emmarentia: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Breyten se besinnings oor skryfkuns gepubliseer. Die Burger, 6 April 1987 Burger, Willie: Breyten Breytenbach se Boek: die taal (poësie) as voelinstrument om bewussyn te verken. Literator, Julie 2005

 

Publikasie	Judas Eye and Self-portrait/Deathwatch
Publikasiedatum	1988
ISBN	0571151221 (hb)
Uitgewer	Londen: Faber & Faber
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Vertaal deur outeur en Denis Hirson
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Memory of snow and dust
Publikasiedatum	1989
ISBN	0947046194 (sb)
Uitgewer	Bramley: Taurus
Literêre vorm	Roman
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1989 CNA-prys (Engels)
Vertalings	1989 Frans vertaal deur Jean Guiloineau
Resensies en besprekings	Jansen, Tanya: Representations of “Home” and “Exile” in Breyten Breytenbach’s “Memory of snow and of [sic] dust”. Universiteit van KwaZulu-Natal, MA-verhandelling, 2010 Pakendorf, Gunther: Onoortuigend as roman, maar Breyten se “Memory …” is … ’n Ryk geksakeerde teks oor ballingskap. Die Burger, 1 Februarie 1990 Reckwitz, Erhard: Breyten Breytenbach’s Memory of snow and dust – a postmodern story of identiti(es). Alternation, Januarie 1999

 

Publikasie	Soos die so
Publikasiedatum	1990
ISBN	0947046313 (sb)
Uitgewer	Bramley: Taurus
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Cloete, TT: Breyten Breytenbach bly ’n goeie digter. Die Burger, 18 Junie 1991 Toerien, Barend J: Breyten se jongste is ryk aan Afrikaans. Beeld, 1 April 1991

 

Publikasie	All one horse: fictions and images
Publikasiedatum	1990 2008
ISBN	0947046240 (sb) 9780979333071 (sb)
Uitgewer	Bramley: Taurus New York: Archipelago Books
Literêre vorm	Kortverhale
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	1990 Frans vertaal deur Jean Guiloineau
Resensies en besprekings	Pakendorf, Gunther: ’n Perd van ’n ander kleur. Die Burger, 31 Mei 1990 Pedri, Nancy: The verbal and visual mirrors of postcolonial identity in Breyten Breytenbach’s All one horse. Journal of Literary Studies, Desember 2002

 

Publikasie	Hart-lam (’n leerboek)
Publikasiedatum	1991
ISBN	0947046402 (sb)
Uitgewer	Bramley: Taurus
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Pakendorf, Gunther: Borrelende guitighede, maar ook hartseer bestekopname. Beeld, 1 April 1991 Toesprake van Breyten vervat in boek. Beeld, 29 Augustus 1991

 

Publikasie	Painting the eye: compiled for his first one-man exhibition in South Africa
Publikasiedatum	1993
ISBN	0864862709 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: David Philip
Literêre vorm	Kuns
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde
Publikasiedatum	1993
ISBN	0620176253 (sb)
Uitgewer	Groenkloof: Hond Somerset-Wes: Intaka
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1996 Helgaard Steyn-prys
Vertalings	1995 Nederlands vertaal deur A van Dis
Resensies en besprekings	Beukes, Marthinus: Vlae tussen woorde as poëtikale spilpunte in nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde en die windvanger van Breyten Breytenbach. Tydskrif vir Letterkunde, 2009 Burger, Willie: Kies ’n boek. Vrouekeur, 5 Augustus 2016 Gouws, Tom: Dis ’n triomf vir Afrikaans. Beeld, 7 Junie 1993 Hugo, Daniel: Digterlewe saamgevat. Die Burger, 22 Junie 1993 Mienie, Cecile: Die ontgrensing in Breyten Breytenbach se nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde. Universiteit Stellenbosch, MA-proefskrif, 1997 Roux, Alwyn en Hein Viljoen: ’n Heideggeriaanse benadering van landskap as woon in Breyten Breytenbach se nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993). LitNet Akademies, 14:2, Augustus 2017

 

Publikasie	Return to paradise
Publikasiedatum	1993
ISBN	0864862563 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: David Philip
Literêre vorm	Biografie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1994 Sunday Times / Alan Paton-prys vir niefiksie
Vertalings	1993 Nederlands vertaal deur Mea Flothuis
Resensies en besprekings	Botha, Johann: Ons moet Afrikaans verskans. Engels is nie meer ’n taal nie, dis ’n gom, ’n soort mumbo-jumbo-taal! Beeld, 14 Desember 1993 Hambidge, Joan: Gee eerder digter Breyten. Die Burger, 7 Desember 1993 Hambidge, Joan: Dit laat ’n hunkering na Breyten die digter. Beeld, 21 Februarie 1994 Return to paradise by Breyten Breytenbach (Amazon) Swart, Freek: “Daai … taal!” skud sy negatiewe beeld af maar Breyten wil steeds monument opblaas. Beeld, 22 November 1993

 

Publikasie	Plakboek: Moving on: verjaarde reisverse vir Hiang Lien
Publikasiedatum	1994
ISBN	1874969051 (sb)
Uitgewer	Groenkloof: Hond
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Erasmus, Elfra; Nuwe pragboek van Breytenbach. Beeld, 16 Desember 1993 Hambidge, Joan: ’n Mens is Hond innig dankbaar vir dié lieflike boek. Beeld, 25 April 1994 Snyman, Henning: Dié bundel oorbrug eeue van kuns. Die Burger, 8 Junie 1994

 

Publikasie	Uit de eerste hand: schilderijen, tekeningen en essays
Publikasiedatum	1995
ISBN	9789029050302 (sb)
Uitgewer	Frans Hals Museum
Literêre vorm	Kuns
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Die hand vol vere: ’n bloemlesing van die poësie van Breyten Breytenbachsaamgestel deur Ampie Coetzee
Publikasiedatum	1995
ISBN	079813397X (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Van Vuuren, Helize: Kortpad na die hart van Breyten se oeuvre. Die Burger, 11 Oktober 1995

 

Publikasie	The memory of birds in times of revolution
Publikasiedatum	1996
ISBN	0798135026 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Hambidge, Joan: Breyten nes hy is op wêreldpodium. Die Burger, 22 Mei 1996 Nel, Jo: Ontnugtering die leitmotif in Breytenbach-bundel. Beeld, 29 Julie 1996

 

Publikasie	Vertaalproject Breyten Breytenbach: 27e Poetry International 1996
Publikasiedatum	1996
ISBN	Geen
Uitgewer	Rotterdam: Stichting Poetry International
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Geen

 

Publikasie	Oorblysels: ’n roudig: ter herinnering aan Daantjie Saayman (onder skuilnaam Jan Blom)
Publikasiedatum	1997
ISBN	0798137037 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1999 Hertzogprys saam met Papierblom
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Du Toit, ZB: ’Skuus tog, Hertzog, sê Breyten en vat prys. Rapport, 19 September 1999 Grové, AP: Elegies dog sonder sentiment. Beeld. 16 Junie 1997 Grütter, Wilhelm: Aftakeling selde só verwoord. Die Burger, 8 Oktober 1997 Malan, Lucas: Breyten se “oorblyfsels” ’n groet by die uitvaart. Rapport, 19 Junie 1997

 

Publikasie	Papierblom (72 gedigte uit ’n swerfjoernaal)
Publikasiedatum	1998
ISBN	0798138173 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1999 Hertzogprys saam met Oorblyfsels
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Cloete, TT: Breyten bekoor met sy ongekompliseerdheid. Beeld, 18 Mei 1998 Jackson, Neels: Ou geskille minder belangrik, sê Breytenbach oor Hertzogprys. Beeld, 18 September 1999 Nieuwoudt, Stephanie: Breyten se jongste gee digters ’n naam present. Die Burger, 8 April 1998 Odendaal, Bernard: Breyenbach fassineer en ontroer met Papierblom. Volksblad, 3 Augustus 1998 Van Vuuren, Helize: Sterk bewussyn van verval en ouderdom tree na vore. Die Burger, 19 Augustus 1998 Weideman, George: Breyten se nuutste bundel soos ’n kaleidoskoop. Rapport, 21 Junie 1998

 

Publikasie	Boklied: ’n vermaaklikheid in drie bedrywe
Publikasiedatum	1998
ISBN	0798138381 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Drama
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	1998 De Kat-Herrieprys by KKNK
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	“Boklied” nie pitkos vir kulturele maagde – Fourie. Rapport, 21 Junie 1998 Botma, Gabriël: Maer man se lied is kosbaarder as bok. Die Burger, 4 April 1998 Breyten se “Boklied” sluit af met groot triomf. Beeld, 6 April 1998 Bruwer, Pieter: Boklied reeds vóór opvoering in Bfn in omstredenheid gehul. Volksblad, 17 April 1998 Cilliers, Cecile: Breyten se eerste drama uitsonderlik digte teks. Rapport, 31 Mei 1998 Dommisse, Hermien: Is Breyten se “Boklied” ’n toneelstuk? Beeld, 17 April 1998 Fourie, Charles J: Breyten bravade is ’n vars bries. Die Burger, 15 Julie 1998 Horn, Andreij: “Dit skok meer as kaal agterstewe”. Beeld, 4 April 1998 Meiring, Eben: “Boklied” aan bevrydende, surrealistiese kunsrevolusie te dankie. Beeld, 22 April 1998 Thompson, Desmond: “Boklied” se Kaapse bohaai het nie na Gauteng oorgewaai. Beeld, 13 April 1998 Van der Westhuizen, PC: Teater se pitkos te taai vir al die valstande in gehoor. Beeld, 8 Junie 1998 Van Jaarsveld, Anthea: “Mag ek nooit so chaoties, pateties vasklou aan wanorde”. Volksblad, 1 Junie 1998 Van Vuuren, Helize: Breyten Breytenbach se drama Boklied: Die “long walk to clarity”: ’n leesstrategie vir Breyten Breytenbach se Boklied. Tydskrif vir Letterkunde, November 1998

 

Publikasie	Dog heart: a travel memoir
Publikasiedatum	1998
ISBN	0798138564 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Reissketse
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	1999 Nederlands vertaal deur Ellen Beek
Resensies en besprekings	Anker, WPP: Om tuis te gaan in styl: Territoriumskepping in Breyten Breytenbach se ’n Seisoen in die paradys (1976) en Dog heart (1988). Tydskrif vir Letterkunde, 2009 Cilliers, Cecile: Dog heart gaan een van sy gewildste boeke word. Rapport, 29 November 1998 Coetzee, Ampie: In Dog heart reis Breyten terug in die verlede. Die Burger, 21 Mei 1999 Jacobs, JU: Mapping a heartland: Breyten Breytenbach’s “Zone of bastardisation” in Dog heart. Current writing, 2003 Nel, Jo: Soos skilder wat sy werk afrond. Beeld, 15 Februarie 1999 Van Zuydam, SW: Hartland in beeldende taal geskilder. Volksblad, 14 Desember 1998 Wasserman, Herman: Breyten herbesoek sy Paradys. Die Burger, 8 Februarie 1999

 

Publikasie	Woordwerk (die kantskryfjoernaal van ’n swerwer)
Publikasiedatum	1999
ISBN	0798139420 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Roman
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Hambidge, Joan: Breytenbach stel disparate self ten toon. Die Burger, 6 Oktober 1999 Breyten Breytenbach – Woordwerk (1999). Woorde wat weeg, 20 Maart 2013 Olivier, Fanie: Miskien moet ons net luister vir die afwesighede, vir wind in die bome. Beeld, 4 Oktober 1999 Viljoen, Louise: Dié woordwerk ’n wonderwerk. Volksblad, 13 Desember 1999 ’n “Tussen-in-boek”: Enkele gedagtes oor liminaliteit in Breyten Breytenbach se Woordwerk (1999). Stilet, Junie 2005

 

Publikasie	Lady One (99 liefdesgedigte)
Publikasiedatum	2000
ISBN	0798140127 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Nederlands Engels
Resensies en besprekings	Hambidge, Joan: Breyten smokkel uit binnekamer. Die Burger, 7 Junie 2000 Louwrens, Kobus: Breyten gooi draaie met “Lady One” [CD]. Die Burger, 23 April 2002 Odendaal, Bernard: Aantreklike toegang tot Breyten se verse. Volksblad, 29 April 2002 Odendaal, Bernard: Breyten praat almal se taal. Volksblad, 15 Mei 2000 Pieterse, HJ: Dames here. “Lady One” dalk die mooiste liefdesvers in Afrikaans. Beeld, 10 Julie 2000 Pieterse, HJ; Die tong en die musiek op CD. Beeld, 12 Augustus 2002

 

Publikasie	Ysterkoei-blues: versamelde gedigte (1964–1975)
Publikasiedatum	2001
ISBN	0798141875 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Pieterse HJ: Die wortels van die ongedanste dans. Beeld, 17 Desember 2001

 

Publikasie	Die toneelstuk (’n belydenis in twee bedrywe)
Publikasiedatum	2001
ISBN	0798141743 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Drama
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Booyens, Hannelie: “Kaapse” bloutjie vir “Toneelstuk”. Die Burger, 31 Mei 2001 Breyten wys sy “binnebloei”. Die Burger, 16 Mei 2001 De Villiers, Johannes: Die toneelstuk is steeds omstrede. Rapport, 27 Mei 2001 Louw, Salomi: Dié toneelstuk ’n groteske ritueel. Volksblad, 6 Augustus 2001 Malan, Mariana: “Teater net ’n spieëlbeeld van nie lewe”. Volksblad, 6 Augustus 2001 Nieuwoudt, Stephanie: Stap uit as jy wil, Breyten skryf nie “Kitskoffie”. Beeld, 10 April 2001 Olivier, Fanie: (W)oorddadigheid onbeteueld bloots gery. Beeld, 10 September 2001 Rossouw, Johann: Bondige opsomming van Breyten-drama. Beeld, 19 Mei 2001 Breyten agter tralies. Beeld, 19 Mei 2001 So is “Toneelstuk” vooraf ontrafel. Die Burger, 28 April 2001 Stofberg, Andriette: Walging, woede oor Breyten-stuk op fees. Die Burger, 9 April 2001 Venter, LS: Fassinerende styl en gedagtes is nie goed genoeg nie. Rapport, 22 Julie 2001 Viljoen, Louise: Breyten skilder op wye doek. Die Burger, 2 Junie 2001

 

Publikasie	Die ongedanste dans: gevangenisgedigte, 1975–1983
Publikasiedatum	2005
ISBN	0798144025 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	1987 Nederlands vertaal deur L Vancrevel 1987 Frans vertaal deur G-M Lory
Resensies en besprekings	Gesinsafdeling: Boekrak. Landbouweekblad, 15 April 2005 Hambidge, Joan: Breytenbach-versameling “opwindend”. Volksblad, 6 Junie 2005 Naudé, Charl-Pierre: Breytenbach laat mens duisel. Rapport, 11 September 2005 Van Vuuren, Helize: Uitnodiging tot die dans. Beeld, 13 Junie 2005 Viljoen, Louise: Literêre monument uit haglike ervaring. Die Burger, 27 Junie 2005

 

Publikasie	Die windvanger
Publikasiedatum	2007
ISBN	9780798147507 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	2008 Hertzogprys 2008 Universiteit van Johannesburg-prys vir Skeppende Skryfwerk 2008 WA Hofmeyr-prys
Vertalings	2007 Engels
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Beukes, Marthinus: Vlae tussen woorde as poëtikale spilpunt in nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde en die windvanger van Breyten Breytenbach. Tydskrif vir Letterkunde, 2009 Burger, Willie: Leketaal. Beeld, 13 Desember 2007 Gesinsafdeling: Boekrak. Landbouweekblad, 1 Junie 2007 Hambidge, Joan: Breyten Breytenbach – Die windvanger (2007). Woorde wat weeg, 9 Februarie 2013 “O, die hart is ’n buitelende / soeker na vryheid en geregtigheid, meneer”: Joan Hambidge resenseer Breyten Breytenbach se die windvanger. LitNet, 12 April 2007 Kirby, David: Needing no weatherman. New York Times, 23 Desember 2007 Naudé, Charl-Pierre: Subversie beslis skeppingsbeginsel. Beeld, 1 Mei 2007 Odendaal, Bernard: Somber gedigte skitter wel. Volksblad, 10 September 2007 T’Sjoen, Yves: Vertical and lateral literary movements in a writer’s career: Breyten Breytenbach’s Windcatcher in the USA and the Low Countries. LitNet, 31 Januarie 2018 Toerien, Barend J: Windcatcher – new and selected poems. Die Burger, 1 September 2008 Van Vuuren, Helize: Breyten is steeds die digter-koning. Beeld, 1 Mei 2007 Viljoen, Louise: “Woordtorinkies” bou teen tand van tyd. Die Burger, 16 April 2007

 

Publikasie	A veil of footsteps (memoir of a nomadic fictional character)
Publikasiedatum	2008
ISBN	9780798149273 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Prosa
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Burger, Wilie: Breyten is moedeloos. Beeld, 14 April 2008 Om nuut na die wêreld te kyk. Beeld, 31 Augustus 2008 De Vries, Izak: Bob Dylan, Breyten Breytenbach en die fiktiewe ander. LitNet, 6 Junie 2008 De Waal, Shaun: Old dog, new tricks. Mail & Guardian, 4 April 2008 Human, Thys: Weeklag van verval. Rapport, 21 Augustus 2008 La Vita, Murray: Om van nes tot nes te kan koekoek. Beeld, 26 Februarie 2008 Saayman, Sandra: The resurgence of prison imagery in Breyten Breytenbach’s A veil of footsteps. Commonwealth essays and studies, 2008

 

Publikasie	Oorblyfsel / Voice over: Op reis in gesprek met Magmoed Darwiesj / A nomadic conversation with Mahmoud Darwish
Publikasiedatum	2009
ISBN	9780798150712 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau Brooklyn, NY: Archipelago Books
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Mahmoud Darwish-stigting se ­inhuldigingsprys 2010 Max Jacob-prys 2010 Protea-prys vir beste digbundel 2010
Vertalings	2009 Frans vertaal deur Georges-Marie Lory
Resensies en besprekings	Hambidge, Joan: Breyten skuif grense. Volksblad, 3 November 2009 Kirsten, Elzet: Tussen tale: oortekening as vertaalstrategie in Breyten Breytenbach se bundel Oorblyfsel / Voice over. Universiteit Stellenbosch, MA-verhandeling, 2012 Kirsten, Elzet en Ilse Feinauer: Tussen tale: ’n stereoskopiese lees van Breyten Breytenbach se oorblyfsel / voice over aan die hand van literêre teorie. LitNet Akademies, 5 Mei 2014 Naffis-Sahely, André: Breyten Breytenbach’s “Voice over: a nomadic conversation with Mahmoud Darwish”. Words without Borders, 17 September 2009 Odendaal, Pieter: Oortekening as vertaalstrategie in Breyten Breytenbach se oorblyfsel / voice over. LitNet Akademies, 18 Augustus 2011 Oppelt, Riaan: Breytenbach’s oorblysel / voice over: an intimate sharing. LitNet, 11 Januarie 2010 Viljoen, Louise: Toespraak by die bekendstelling van Breytenbach se Oorblyfsel / Voice over. Versindaba, 17 September 2009 Voice over by Breyten Breytenbach. Complete review

 

Publikasie	Notes from the Middle World
Publikasiedatum	2009
ISBN	9781931859912 (sb)
Uitgewer	Chicago, IL: Haymarket Books
Literêre vorm	Essays
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	2009 Frans vertaal deur Jean Guiloineau 2010 Nederlands vertaal deur KP Hesselink
Resensies en besprekings	Kozain, Rustum: Afgedankte liefling se “liefde en troubreuk”. Rapport, 13 Maart 2010 Review: Notes from the Middle World. Groundwork

 

Publikasie	die beginsel van stof (laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge)
Publikasiedatum	2011
ISBN	9780798152211 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Bezuidenhout, Zandra: Resensie: die beginsel van stof (Breyten Breytenbach). Versindaba, 22 Maart 2011 Crous, Marius: Bundel bevestig hy is meester van metafoor. Beeld, 14 Februarie 2011 Hambidge, Joan: Daar is maar een Breytenbach. Volksblad, 8 Maart 2011 Taljaard, Marlies: Gewigtige woord, kragtige stemme. Rapport, 4 Maart 2011 Van Vuuren, Helize: “’n Almanak van klippe”: Laatwerk en Breyten se Die beginsel van stof (laat-verse, sprinkaanskaduwees, aandtekeninge). LitNet Akademies, 30 November 2011 Die beginsel van stof – besonder verwikkeld en ryk. LitNet, 4 Mei 2011

 

Publikasie	Katalekte. Artefakte vir die stadige gebruike van doodgaan
Publikasiedatum	2012
ISBN	9780798157926 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Bezuidenhout, Zandra: Resensie: Katalekte (Breyten Breytenbach). Versindaba, 21 Januarie 2013 Hambidge, Joan: Katalekte. Tydskrif vir Letterkunde, 2013 Roux, Alwyn: “Die soen van middewêreld sonpampoen”. Beeld, 2 Desember 2012 Van Vuuren, Helize: Katalekte (2012) as kunstenaarsboek. Academia, 2014 LitNet Akademies-resensie-essay: katalekte deur Breyten Breytenbach – ’n boeiende gesprek met van die grootstes. LitNet, 5 Desember 2012 Viljoen, Louise: Breytenbach wil steeds wind met woorde stenig. Beeld, 30 November 2012

 

Publikasie	Vyf-en-veertig skemeraandsange
Publikasiedatum	2014
ISBN	9780798166461 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	De Vries, Willem: Verse uit werkplek van verbeel. Die Burger, 8 Mei 2014 Breytenbach vertel van bundel. Die Burger, 28 Mei 2014 Hambidge, Joan: Vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte (2014). Woorde wat weeg, 7 Mei 2014 Hugo, Daniel: Hierdie duister gloei en bloei. Rapport, 31 Mei 2014 Robinson, Rentia: Bespreking van Breyten Breytenbach se Vyf-en-veertig skemeraandsange. LitNet, 23 Februarie 2016 Van Vuuren, Helize: ’n Logografie van verdwyning: Breyten Breytenbach se Vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte(2014). Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 2014 Woudstra, Ingrid: Vyf-en-veertig skemeraandsange uit die eenbeendanser se werkruimte deur Breyten Breytenbach. LitNet, 29 Mei 2014

 

Publikasie	Parool: versamelde toesprake / Parole: collected speeches. Saamgestel deur Francis Galloway
Publikasiedatum	2015
ISBN	9781770229181 (sb)
Uitgewer	Johannesburg: Penguin Random House
Literêre vorm	Toesprake
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Burger, Willie: Kies ’n boek: Parool. Vrouekeur, 6 Januarie 2016 Rossouw, Johann: Breyten Breytenbach se versamelde toesprake – Parool/Parole. LitNet Akademies, 6 November 2015 Valuable insights into the mind of a literary icon. Krugersdorp News, 24 September 2015

 

Publikasie	Die singende hand: versamelde gedigte 1984–2014
Publikasiedatum	2016
ISBN	9780798172134 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Nederlands 2017 vertaal deur Laurens van Krevelen
Resensies en besprekings	Burger, Willie: Kies ’n boek. Vrouekeur, 5 Augustus 2016 Hambidge, Joan: Breyten Breytenbach – Die singende hand: versamelde gedigte 1984–2014 (2016). Woorde wat weeg, 10 April 2016 Painter, Desmond: Resensie – Die singende hand (Breyten Breytenbach). Versindaba, 19 Junie 2016 Die singende hand: versamelde gedigte (1984–2014) [by] Breyten Breytenbach (Goodreads) Viljoen, Louise: Uitspattige weelde van klanke, metafore. Netwerk24, 2 Mei 2016

 

Publikasie	die na-dood: (die singende hand se oggendboek-herinneringe)
Publikasiedatum	2016
ISBN	9780798172462 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Blom, Bettie: die na-dood. Roekeloos, 14 Augustus 2016 Burger, Willie: Kies ’n boek: die na-dood. Vrouekeur, 17 Junie 2016 Gouws, Tom: Resensie: die na-dood (Breyten Breytenbach). Versindaba, 9 Junie 2016 Hambidge, Joan: Breyten Breytenbach – die na-dood (2016). Woorde wat weeg, 26 Mei 2016 Roux, Alwyn: Resensie: die na-dood deur Breyten Breytenbach. LitNet, 24 Augustus 2016 Van Vuuren, Helize: Breyten Breytenbach se die na-dood (2016): ’n Afrika-sprokie of ontstaansmite oor blindemolle en ’n koningin met ‘’n ware towerstaf’. Academia, 2016 Woordvoël Breyten se simfonie van sand. Netwerk24, 11 Julie 2016 die na-dood (2016) – Breyten Breytenbach. Academia

 

Publikasie	op weg na kû: ’n geboorte-memoriaan (vir woorde) hiermee opgemaak tot vermaak en bemaak aan Ene Nee-Een
Publikasiedatum	2019
ISBN	9780798178624 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Hambidge, Joan: Resensie | Breyten Breytenbach – op weg na kû (2019). Woorde wat weeg, 27 April 2019 Koen, Dewald: LitNet Akademies-resensie-essay: Breytenbach in 2019. 8 Januarie 2020 Odendaal, Bernard: Resensie: op weg na kû (Breyten Breytenbach). Versindaba, 15 April 2019 Van Eeden, Marli: Breyten Breytenbach stel op weg na kû in Kaapstad bekend. LitNet, 11 April 2019 Viljoen, Hein: Spel tussen leeg en vol. Netwerk24, 9 Junie 2019 Viljoen, Louise: ’n Hart-soetra wat leegheid, vorm versoen. Netwerk24, 3 Junie 2019

 

Publikasie	Rooiborsduif: gedigte oor die liefde saamgestel deur Charl-Pierre Naudé
Publikasiedatum	2019
ISBN	978798178761 (hb)
Uitgewer	Kaapstad: Human & Rousseau
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Hambidge, Joan: Resensie | Charl-Pierre Naudé (samest) – Rooiborsduif: gedigte oor die liefde (2019). Woorde wat weeg, 14 Desember 2019 Koen, Dewald: LitNet Akademies-resensie-essay: Breytenbach in 2019. 8 Januarie 2020 Marais, Amanda: Resensie: Rooiborsduif. Gedigte oor die liefde (Breyten Breytenbach. Samesteller: Charl-Pierre Naudé). Versindaba, 14 November 2019 Opperman, AJ: Breyten se rooibors-liefdesvers goël opnuut met drome. Netwerk24, 15 September 2019

 

Publikasie	Hokhokaai: fragmente
Publikasiedatum	2021
ISBN	9781874969303 (sb)
Uitgewer	Johannesburg: HOND
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken en kortlysbenoemings	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings	Breytenbach help Breytenbach Sentrum met Skeursels en Hokhokaai Fragmente. afrikaans.com, 8 Julie 2021 De Vries, Willem: Breytenbach skep in grendeltyd nuwe bundel en werke vir uitstalling op Wellington. Voertaal, 30 Julie 2021 Persverklaring: Virtuele bekendstelling van Breyten Breytenbach se kunsuitstalling Skeursels en ’n volksboekie of ’n traktaat Hokhokaai fragmente. LitNet, 2 Julie 2021 Viljoen, Louise: ’n Merkwaardige dubbelkunstenaarskap. Netwerk24, 16 Augustus 2021 Woordmakersvallei: Opening van kunsuitstalling en boekbekendstelling

 

Breyten Breytenbach as vertaler

• Acker, Helen: Die skooltrein. Kaapstad: Human & Rousseau, 1970
• Gifford, Griselda: Die geheim van die houtbene. Johannesburg: Afrikaanse Persboekhandel, 1968
• Shakespeare, William: Titus Andronicus. Kaapstad: Buren, 1970
  • Green, BS: A skopos-based analysis of Breytenbach’s Titus Andronicus. Universiteit Stellenbosch, MPhil in Translation studies, Maart 2012

Breyten Breytenbach as redakteur

• Imagine Africa. Island Position, Gorée Institute, 2011
  • Afrika nuut verbeeld deur kunstekste. Volksblad, 2 Junie 2011
  • Breytenbach, Breyten: Imagine Africa. Versindaba, 26 Mei 2011
  • Jurgens, Richard: Imagine Africa: Idealism and disillusionment in the imagining of Africa. LitNet, 20 Oktober 2011

Boeke oor Breyten Breytenbach

• Coetzee, AJ, redakteur : Woorde teen die wolke. Vir Breyten. Emmarentia: Taurus, 1980 [ISBN 9789000050048 (hb)]
• Coullie, Judith Lütge en Jacobs, JU, redakteurs: aka Breyten Breytenbach: Critical appraoches to his writings and paintings. Amsterdam: Rodopi, 2004
• Ferreira, Jeanette: Breyten, die simbool daar. Kaapstad: Saayman & Weber, 1985 [ISBN 9780797100220 (hb)]
• Galloway, Francis: Breyten Breytenbach as openbare figuur. Pretoria: HAUM-Literêr, 1990 [ISBN 9780798627054 (sb)]
  • De Vries, Izak: Francis Galloway se teks oor Breyten Breytenbach vir die publiek beskikbaar. Voertaal, 10 November 2020
• Galloway, Francis, redakteur: Breyten Breytenbach: woordenaar woordnar – ’n huldiging. Pretoria: Protea Boekhuis, 2019
  • De Goede Foster, Ronel: ’n Boek vir Boetatjie. Netwerk24, 8 Desember 2019
  • Koen, Dewald: LitNet Akademies-resensie-essay: Breytenbach in 2019. 8 Januarie 2020
• Jolly, Rosemary J: Colonization, violence, and narration in white South African writing: André Brink, Breyten Breytenbach and JM Coetze Athene: Ohio University Press , Johannesburg: Witwatersrand University Press, 1996 [ISBN 9780821411315 (sb)]
• Saayman, Sandra: Breyten Breytenbach. A monologue in two voices. Johannesburg: Fourthwall Books, 2013 [ISBN 978-0-987-0429-41 (pbk)]
  • Sassen, Robyn: Oh, for more meat on these bones. Mail & Guardian, 11 Julie 2014
• T’Sjoen, Yves: Breyvier: over taal, burgerschap en Breytenbach. Antwerpen: Woolf, 2023
  • Jantjies, Candice: T’Sjoen neem Breytenbach se kulturele invloed op Lae Lande onder loep. Netwerk24, 26 September 2023
  • Jantjies, Candice: Twee bundels oor “dubbelkunstenaar” Breyten Breytenbach uitgegee. Netwerk24, 11 Maart 2023
• T’Sjoen, Yves: Kwintet: literaire dialogen tussen Afrikaans en Nederlands. Gent: Skribis, 2023
  • Jantjies, Candice: T’Sjoen neem Breytenbach se kulturele invloed op Lae Lande onder loep. Netwerk24, 26 September 2023
  • Jantjies, Candice: Twee bundels oor “dubbelkunstenaar” Breyten Breytenbach uitgegee. Netwerk24, 11 Maart 2023
• T’Sjoen, Yves: Twee overzijden: Kronieken en tweespraken.
  • Jantjies, Candice: T’Sjoen dra nog ’n bundel op aan Breytenbach. Netwerk24, 16 Augustus 2023
• Viljoen, Louise: Die mond vol vuur. Beskouings oor die werk van Breyten Breytenbach. Stellenbosch: SunMedia, 2014 [ISBN 9781920338831 (sb)]
  • Fourie, Reinhardt: Die mond vol vuur. Tydskrif vir Letterkunde, 2015
  • Van Vuuren, Helize: Resensie: Die mond vol vuur. Beskouings oor die werk van Breyten Breytenbach. LitNet, 24 Februarie 2015
  • Vitackova, Martina: Die mond vol vuur | Review Africa Book Link, Lente, 2016

Artikels oor Breyten Breytenbach

• Aanhou beweeg en gedigte maak. Die Burger, 8 November 2011
• Abani, Chris: Hanging in Egypt with Breyten Breytenbach [gedig]. Poetry Foundation, 2006
• AFP: South African poet, activist awarded in Poland. Daily Maverick, 7 Maart 2017
• Anti-apartheid poet Breyten Breytenbach wins Zbigniew Herbert International Literary Award 2017. Culture.pl, 6 Maart 2017
• Arana-Ward, Marie: Breyten Breytenbach. The Washington Post, 12 November 1994
• August, Corbyn: Breyten Breytenbach opens new exhibition of paintings in Cape Town. SABCNews, 19 Oktober 2018
• Baard, Karen: Die ysterkoei moes eerder sweet [brief]. Beeld, 4 Desember 2024
• “Bangmaak-Breyten net ’n skaap in wolfsklere”. Die Burger, 4 November 1989
• Bantom, Kaylynne: City of Cape Town recognises South Africans for their remarkable role in society. People’s Post, 6 Desember 2003
• Barnard, Marelize: KYK | Kaapstad vereer legendes vir hul uitsonderlike lewensbydraes. Netwerk24, 7 Desember 2023
• Bezuidenhout, Andries: Onderhoud met Breyten Breytenbach. Versindaba, 19 November 2012
• Biebie skryf ’n gedig vir Breyten Breytenbach se 81ste. Versindaba, 16 September 2020
• Bonthuys, Jorisna: Breyten gee klas in kreatiewe skryfwerk by UK. Die Burger, 20 Junie 2000
• Boonzaaier, Christiaan:
  • “Breyten Breytenbach vind jou,” sê komponis met snor vol blinkertjies. Netwerk24, 27 Oktober 2021
  • Toonsettings van Breytenbach, Shakespeare op planke. Netwerk24, 5 Maart 2021
• Boonzaaier, Dawie: “Julle maak Afrikaans dood”. Eikestad Nuus, 3 Julie 2017
• Botma, Gabriel: “Storm” om Breyten raak nou absurd. Die Burger, 21 April 2001
• Bourgeus, Camille en Yves T’Sjoen: Breyten Breytenbach’s poëzie in Raster. Tydskrif vir Letterkunde, 2017
• Breyten Breytenbach. Wikipedia
• Breyten Breytenbach. Stellenbosch Writers
• Breyten Breytenbach. ESAT
• Breyten Breytenbach. Britannica Kids
• Breyten Breytenbach. Ons Erfdeel. Jaargang 15
• Breyten Breytenbach 1939-. Academy of American Poets, 2002
• Breyten Breytenbach (1939–2024): A poet’s voice for justice
• Breyten Breytenbach. Die Sestigers
• Breyten Breytenbach. South African History Online
• Breyten Breytenbach – Global Professor. NYU Arts & Science
• Breyten Breytenbach – Mahmoed Darwish 11th
• Breyten Breytenbach – The dancing in other words, Spier Poetry Festival, 2013
• Breyten Breytenbach op De Nacht van de Poëzie 1996
• Breyten Breytenbach receives honorary doctorate from Ghent University. LitNet, 10 Desember 2014
• Breyten ’n “ideale skakel tussen Frankryk en SA” [Opening van kunsuitstalling]. Beeld, 3 Januarie 1994
• Breyten nooi 10 digters na Spier. Beeld, 15 Februarie 2013
• Breyten sê hy’s nie lid van Afrikanervolk. Volksblad, 20 April 2001
• Breytenbach’s views on the shift between being a prisoner to becoming an inspiration to people
• Breytie in sy afwesigheid bekroon. Rapport, 8 September 2008
• Brink, André P: blomme vir boeddha: breyten breytenbach. Ons Erfdeel, Jaargang 15 (1972)
• Britz, Etienne: Breyten draai weg van Afrikaans. Die Burger, 14 Oktober 2004
• Brümmer, Willemien: Die geluid van drome. Beeld, 14 September 2009
• Bruwer, Naomi:
  • Tuin van digters 2019 – video: Bekendstelling van breyten breytenbach, woordenaar, woordnar. LitNet, 16 September 2019
  • Video: Breyten Breytenbach se dubbele boekbekendstelling. LitNet, 6 Mei 2016
• City of Cape Town honours “truly remarkable” citizens who made the city a better place. Polity, 7 Desember 2023
• Coetzee, Ampie:
  • Breyten Breytenbach: revolusionêr, romanties en teenstrydig. OuLitNet, 30 April 2005
  • Breyten goed in Amerika ontvang. Die Burger, 12 Januarie 2008
  • Hansboere en slap skrywers knou Afrikaans. Die Burger, 24 Mei 1994
  • Skerwe uit die ontstaan van ’n oorledige self [Kunsuitstalling]. LitNet, 16 Oktober 2015
  • Die spieël as blinde mond: die poësie van Breyten Breytenbach. Literator, Augustus 2003
  • Die vlugtige taal van vergeet: Die metafoor by Breyten Breytenbach. Tydskrif vir Letterkunde, 2009
  • Writing in prison: Ampie Coetzee responds to Helize van Vuuren. LitNet, 23 Oktober 2012
• Croucamp, Piet: Piet Croucamp reageer op Breyten Breytenbach se ope brief aan Wim de Villiers. LitNet, 13 April 2016
• Crous, Marius
  • “Ruik die verderf in die kieliebakke”: Breyten Breytenbach se blik op die lyk. Literator, Julie 2008
  • Breyten Breytenbach se uitbeelding van die gevangenis. Tydskrif vir Letterkunde, April 2015
• David, Darryl: Breyten Breytenbach Boekfees – Montagu. LitNet, 15 Maart 2012
• De Ridder, Chutney: Die maer man met die groen trui se woorde word musiek. Die Burger, 29 Mei 2000
• De Villiers, James: Breyten Breytenbach’s speech exposed apartheid nostalgia – Stellenbosch SRC. Politicsweb, 27 Januarie 2016
• De Vries, Anastasia:
  • Die aandtekeninge van ’n digter-skilder. Die Burger, 23 Februarie 2011
  • Breyten: pryse ’n onding. Rapport, 20 September 2010
  • “Metafoor plofstof van poësie”. Volksblad, 24 Februarie 2011
• De Vries, Willem:
  • Breyten aan die woord. Beeld, 23 Februarie 2011
  • Breyten Breytenbach: Sal die nood ons leer herbesin? Voertaal, 24 April 2020
  • Breyten Breytenbach se werke sing steeds. Netwerk24, 4 April 2016
  • Durende waardering en wedersydse betrokkenheid kenmerk Breytenbach se bande met Lae Lande. Voertaal, 25 Maart 2022
  • Luister: Breytenbach, Viljoen gesels oor taal en gedigte. Netwerk24, 6 Mei 2016
  • Navorsing oor Breytenbach bring belangrikheid van Vlaamse bande aan die lig. Voertaal, 22 Desember 2020
  • Die werklike dialoog tussen Nederlands en Afrikaans as anderselwige gelykes begin nou eers – Breyten Breytenbach. Voertaal, 22 Februarie 2018
• De Wet, Anne: Reaksie op Piet Croucamp se skrywe aan Breyten Breytenbach [brief]. LitNet, 4 Mei 2016
• Deacon, Thomas: vir breyten [gedig]. Versindaba, 1 November 2021
• Dimitriu, Ileana: Translations of the self: interview with Breyten Breytenbach. Current Writing, 1996
• Du Plooy, Heilna: Die inkerende waarneming. Tydskrif vir Letterkunde, 2009
• Du Preez, Petrus: Babel en Breytenbach: kwessies rondom die “verstaanbare” in die Afrikaanse drama van Breyten Breytenbach. South African Theatre Journal, Januarie 2004
• Erasmus, Elfra: Veg vir Afrikaans! Sê Breyten Breytenbach. Beeld, 17 Julie 1993
• Fagan, EW: Die rol van die outeur in die moderne literêre teorie, met spesifieke verwysing na die ek-poësie van Breyten Breytenbach en DJ Opperman. Universiteit van Kaapstad, Doktorale proefskrif, 1988
• Ferreira, Jeanette: Die terugkerende simbool in die poësie van Breyten Breytenbach. Universiteit van Pretoria, MA-verhandeling, 1982
• Foster, Holly: South African writer Breyten Breytenbach to read from his work. Hamilton, 10 November 2010
• Fourie, Magdel: Breyten Breytenbach maan Afrikaans is aan ’t sterwe. Volksblad, 26 Maart 2010
• Frederikse, Julie: “The most I can do is to be the least obstruction”: Breytenbach interview transcript. In: Tracing the unbreakable thread: non-racialism in South Africa, 7 Junie 1985
• Galloway, Francis:
  • Breyten Breytenbach: die skrywer as openbare figuur. Universiteit van die Vrystaat, Doktorale proefskrif, 1987
  • ’n Doring in die volk se vlees? Beeld, 14 September 2009
  • “Ek is nie meer een van ons nie”: Breyten en die volk. Tydskrif vir Letterkunde, 2004
  • Francis Galloway gesels met Breyten Breytenbach oor die Dansende Digter Fees. LitNet, 24 April 2013
  • Grepe uit die uitgeegeskiedenis van Breyten Breytenbach. LitNet, 27 Julie 2012
  • Die sinestetiese beeld in die poësie van Breyten Breytenbach. Universiteit van die Vrystaat, MA-verhandeling, 1976
• Galloway, Francis, Breyten Breytenbach en Laurens van Krevelen: Omtrent “die aanpraat van skilderye”. LitNet, 17 November 2015
• Goodman, Amy: Breyten Breytenbach on South Africa, Zimbabwe, Israel and America. The South African Civil Society Information Service, 6 Januarie 2009
• Greeff, Rachelle:
  • Bitterbrak Buiteblaf lê nooit op baas se baadjie. Rapport, 8 September 2009
  • Nog skote in BB se “grondboontjie”-oorlog. Rapport, 20 Mei 2008
  • Verskuilde agenda of sommer net twak? Rapport, 16 Mei 2008
• Grobler, Melanie: Drome, herinneringe, binnebloei en ander fasette: ’n intertekstuele gesprek met Breytenbach se skilderkuns. OuLitNet
• Grobler, Melanie en Francis Galloway: Wandeling van kykende oog. Die Burger, 22 Januarie 1994
• Grundling, Erns: Erns Grundling gesels met dr Francis Galloway. OuLitNet, Die mond is nie geheim nie
• Hier iewers hond. Die Burger, 20 Maart 2010
• Hier oorsomer ek nou met my troppie woorde. Beeld, 18 Oktober 1999
• Honorary doctorate from Ghent University to Breyten Breytenbach
• Hough, Barrie: Breyten steek die soveelste grens oor. Rapport, 25 Maart 2001
• Hugo, Daniel: Sedertdien eet hy net “snert vir soetkoek”. Beeld, 15 Augustus 2011
• Jackson, Neels:
  • Breyten vat voor in protes teen boekeplan. Volksblad, 5 Maart 2011
  • Breytenbach “diep gewalg” deur oud-struggle-genote. Volksblad, 19 Maart 2010
• Jansen, Ena: ’n Manie vir Breyten op ’n Woensdag in Kaapstad. Netwerk24, 4 April 2019
• Jordaan, Dirk:
  • Digter ontdek nuwe klankwêreld. Die Burger, 30 Mei 2002
  • Klankbaan Breyten. Beeld, 29 Mei 2002
• Joubert, Jan-Jan: Breyten “onder geen omstandighede deel van die volk”. Die Burger, 20 April 2001
• Kalmer, Harry: Unisa se Breyten-seminaar: “How to write in Afrikaans and still respect yourself in the morning”. LitNet, 10 April 2019
• Kannemeyer, JC: Breyten Breytenbach en die digkuns van die sestigerjare. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Band 2
• Kazmierski, Marek: South Africa, identity & Zbigniew Herbert: an interview with Breyten Breytenbach. Culture.pl, 9 Junie 2017
• Koch, Jerzy en Karen Kuhn: Breyten Breytenbach: oorhandiging van die 2017 Zbigniew Herbert-letterkundeprys. LitNet, 26 Junie 2017
• Koen, Dewald en Gerard Scharn: Breyten op 80: perspektiewe | perspectieven op Breyten. Voertaal, 12 September 2019
• “Kom, kom drink Arabiese koffie saam met ons”. Rapport, 2 September 2009
• La Vita, Murray:
  • Breyten Breytenbach se vingerverhale. Netwerk24, 24 November 2024 [Herdruk van La Vita se onderhoud met Breyten in Januarie 2014]. Netwerk24, 24 November 2024
  • “Tja, die dood is seker ’n nodige oorlas”. Netwerk24, 24 November 2024 [Herdruk van Murray La Vita se 2008-onderhoud met Breytenbach]
  • Tussen engele en boerpampoene. Die Burger, 22 Februarie 2008
  • La Vita, Murray: Die verhaal van Breyten se twak. Netwerk24, 9 Junie 2020
• Laureate of the Zbigniew Herbert Literary Award 2017.
• Lion-Cachet, Francois: Breytenbach verkies skilder bo skryf. Klyntji, 27 April 2019
• Lory, Georges: The rebellious lives of poet-painter-activit Breyten Breytenbach [translated by Elisabeth Salverda]. The Low Countries, 16 September 2019
• Luister: Breyten en Jolyn lees gedigte vir Moedertaaldag. Netwerk24, 21 Februarie 2021
• Malan, Mariana:
  • Breyten se bestes verklank. Volksblad, 3 Desember 2009
  • “Wonderlike voorreg” om saam met Breyten Breytenbach uit te stal. Netwerk24, 8 Julie 2021
• Malan, Marlene: In Breyten se eie woorde. Rapport, 31 Maart 2010
• Marais, Johann Lodewyk: Unisa se Breyten-seminaar: “Breyten Breytenbach in turbulente jare, enkele persoonlike perspektiewe”. LitNet, 2 April 2019
• McGregor, Tony: An Afrikaans poem of identity and the pain of exile. HubPages, 9 Oktober 2012
• Mogotse, Mokoetsi: Today, 34 years ago Afrikaans poet & novelist Breyten Breytenbach was released from prison. Bloemfontein Courant, 2 Desember 2016
• Morkel, Anita: Buitebladontwerpe as bydrae tot teksinterpretasie van Buffalo Bill in Die ongedanste dans. PU vir CHO, MA-verhandeling, 1992
• Muller, André: Breyten skep trots met skrobbering [brief]. Beeld, 25 Mei 2022
• Nash, Andrew: Zen communist: Breyten Breytenbach’s view from underground. Tydskrif vir Letterkunde, Januarie 2009
• Naudé, Charl-Pierre: Breyten Breytenbach: leuenverklikker, manteldraaier of albinoterroris? Rapport, 23 Januarie 2010
• Nieuwoudt, Stephanie: Breyten skryf vir 1ste keer oor sy dogter. Beeld, 6 April 1998
• Nieuwoudt, Stephanie en Desmond Thompson: Die jin en jang van Jan Blom. Beeld, 21 September 2002
• Odendaal, Pieter: Oortekening as vertaalstrategie in Breyten Breytenbach se oorblyfsel / voice over. LitNet Akademies, 18 Augustus 2011
• Om soomloos te droom. Die Burger, 20 Maart 2010
• Opperman, AJ: “Ons gaan lag deur trane,” sê Breyten oor Ampie Coetzee. Netwerk24, 15 Oktober 2020
• PEN Afrikaans: Video: Breyten Breytenbach oor die impak van die Afrikaanse skrywer. PEN Afrikaans, 1 April 2015
• Pienaar, Hans: Breyten: “bloed, klip en been en kwarts wat spat”. Rapport, 22 September 2009
• Prins, Jo:
  • Poësie self ’n taal, sê Breytenbach. Die Burger, 1 Maart 2013
  • Unisa se Breyten-seminaar: Breyten Buiteblaf. LitNet, 15 Aprl 2019
• Pretorius, Fransjohan: ’n Berig van ’n besoek wat nooit gebeur het nie. Rapport, 11 Desember 2022
• Pretorius, Willem: Breyten kap na kulturele lessenaar. Beeld, 7 September 1990
• Retief, Hanlie: Die windvanger van Moermikland. Rapport, 24 Maart 2008
• Roggeman, Willem M: Gesprekken met schrijvers: Breyten Breytenbach. In Beroepsgeheim: interviews, 1975
• Roodt, Dan: The work of Breyten Breytenbach. The poet in the mixer, 1995
• Rossouw, Johann: Die Johann Rossouw-gespreksreeks: Oor Breyten, vir Breyten. LitNet, 28 November 2024
• Roux, Alwyn: The representation of “imagined Africa” in the poetry of Breyten Breytenbach from 1984-2014. LitNet, 26 Julie 2019
• SA poet scoops international award. Jacarandafm, 26 Mei 2017
• Saayman, Sandra:
  • Breyten Breytenbach’s revolutionary aesthetics. Commonwealth Essays and Studies, 2019
  • Uitstalling verfris ons “beeldargiewe”. Die Burger, 7 Februarie 2013
• Sienaert, Marilet: Africa and identity in the art and writing of Breyten Breytenbach. Alternation, 1999
• Slippers, Bibi: Groen truie of gedoemde liefde. Of: ’n Oomblik in Breyten se neushare. LitNet, 4 Oktober 2012
• Smith, Francois:
  • Murder your darlings: Breytenbach, die dood en die vrou. Tydskrif vir Letterkunde, 2009
  • Nuwe CD maak Breyten se woorde allemansgoed. Die Burger, 27 Mei 2002
• Smuts, L: Afrikaans literature, Breyten Breytenbach, prison poetry, the reader. Tydskrif vir Letterkunde, 2009
• South African poet and anti-apartheid activist Breyten Breytenbach on Nelson Mandela
• South African poet Breyten Breytenbach to judge Griffin Prize. CBC, 8 November 2012
• Spier Poetry Festival 2016: Breyten Breytenbach
• Stassen, Nicol: Persvrystelling: Breyten Breytenbach wen Protea-poësieprys. Versindaba, 18 September 2010
• Steenberg, DH: Aanduiding van Zen-trekke by Breyten Breytenbach. Koers, 1985
• Steinmair, Deborah: Visuele kuns geboekstaaf. Die Burger, 12 Oktober 2012
• Swart, Freek: Die groot leuen van politiek. Die Burger, 16 November 1993
• Tait, Charles: Pampoendag – vir Breyten se verjaarsdag 16 September. Versindaba, 17 September 2022
• Troskie, Elodi: Foto’s van ’n jong Breyten Breytenbach, meestal in ’n pak. Klyntji, 25 Oktober 2020
• T’Sjoen, Yves:
  • Breyten Breytenbach en de Lage Landen. LitNet, 18 Oktober 2018
  • Breyten Breytenbach in een zijspiegel: Het vizier van HC ten Berge: transnationale laterale beweging en particuliere “hetero-images” van een literaire actor. Sciendo, Junie 2015
  • Breyten Nobelprijswaardig. Voertaal, 31 Mei 2019
  • A poetic voice in the anti-apartheid movement in Holland: Remco Campert and Breyten Breytenbach. Werkwinkel, Desember 2018
  • Remco Campert en Breyten Breytenbach. LitNet, 18 April 2017
  • “Vriendschap voor Breyten”. Schilderijen in de doelen (1977). LitNet, 17 Mei 2019
• Van Bosch, Cobus:
  • Breyten dans nog met die duiwel [Resensie van kunsuitstalling Dancing the dog]. Die Burger, 14 Maart 2001
  • Dis eksistensie wat tel Breyten. Die Burger, 27 Februarie 1999
• Van den Berg, Lize: Breytenbach lewer lesing. Volksblad, 5 Maart 2013
• Van der Merwe, Anke: Breyten Breytenbach se vroeë en tronkpoësie: ’n vergelykende stilistiese ondersoek. LitNet Akademies, 1 Mei 2024
• Van der Merwe, Anna Maria: Paradoks as poësie: ’n ondersoek na enkele aspekte van die poësie van Breyten Breytenbach. Rhodes Universiteit, doktorale proefskrif, 1975
• Van der Merwe, PP ea: Breyten Breytenbach and the poet revolutionary. Theoria, Mei 1981
• Van der Merwe, Susan: US reageer op Breyten Breytenbach se ope brief: Hersiening van die US-Taalbeleid. LitNet, 15 April 2016
• Van der Vyver, LM: Breytenbach by die Afrikaanse kunstefeeste: karnaval en ritueel in sy dramatiese werke. Universiteit van Suid-Afrika, MA-verhandeling, Januarie 2007
• Van Dijl, Frank: Interview: Breyten Breytenbach, kort na zijn vrijilating. Tzum literair weblog, Januarie 1983
• Van Eeden, Johanna: Breytenbach kap US oor “kultuurmoord”. Netwerk24, 21 Mei 2021
• Van Eeden, Marli: Breyten Breytenbach se The 81 ways of letting go a late self in Kaapstad te sien. LitNet, 24 Oktober 2018
• Van Niekerk, Anton: US-taalbeleid: Ope brief aan Breyten Breytenbach. LitNet, 16 April 2016
• Van Niekerk, BF: Dalk selfopgelegde belemmering? [brief]. Die Burger, 30 April 2024
• Van Rooyen, Ina: Breyten dans met digters, woorde en die dood. LitNet, 8 Mei 2013
• Van Vuuren, Helize:
  • “Labyrinth of loneliness”: Breyten Breytenbach’s prison poetry (1976–1985). Tydskrif vir Letterkunde, 2009
  • Last chance saloon: Breyten Breytenbach’s prison poetry (1976–1984). Academia
  • Poetry in prison: a study of Breyten Breytenbach’s five volumes of prison poetry in translation. Universiteit van Natal, MA-verhandeling, 1991
  • Rilke and Breytenbach: Two poets in Paris. Academia
  • “Die taal asyn aan die lippe”: ’n oorsig van Breyten Breytenbach se poësie-oeuvre. Tydskrif vir Letterkunde, 2006
• Van Vuuren, Helize en Charles Tait: Die verjaardagversritueel in die Breyten Breytenbach-oeuvre 1964–2014
• Van Zyl, Ané: LEES | Breyten se vurige brief aan minister oor Afrikaans. Netwerk24, 12 Oktober 2021
• Viljoen, Hein:
  • Berge, word lug! Werklikheid, word water. Koers, 1976
  • Breyten Breytenbach en die Simbolisme – ’n voorlopige verkenning. Literator, April 1992
  • Exile, migration and deterritorialisation in the work of three Afrikaans poets. TRANS: Internet-Zeitschrift für Kulturwissenschaften. No 15/2003
  • Unisa’s Breyten seminar: “in the calyx of your thoughts” – topological deformation in a few texts and paintings by Breyten Breytenbach. LitNet, 18 April 2019
• Viljoen, Louise:
  • Afrikaanse digters in gesprek met Breyten Breytenbach as digter. LitNet Akademies, Desember 2009
  • Breyten en die vaders: perspektiewe op die rol van die vader in Breytenbach se vroeë poësie. Stilet, September 2003
  • Die leser in Breyten Breytenbach se tronkpoësie. Tydskrif vir Letterkunde, 2009
  • Louise Viljoen praat oor Antjie Krog en Breyten Breytenbach
  • Reading and writing Breytenbach’s return to paradise from within and without. Current Writing, Junie 2011
  • “A white fly on the sombre window pane”: The construction of Africa and identity in Breyten Breytenbach’s poetry. Literator, Augustus 2001
• Vos, Cas: Breyten se brief aan Blade ontroer. Beeld, 14 Oktober 2021
• Wasserman, Herman: “Die enigste sonde is onkunde”. Beeld, 4 April 2001
• Wese van die werk is die belangrikste. Beeld, 18 September 2009
• Weyers, Evette: Skep iets om jou te anker. Die Burger, 26 April 2012
• Willemse, Hein: Breyten het aan dié sand gelek. Netwerk24, 27 November 2014

Artikels oor Breyten Breytenbach se afsterwe

• Abdulkadiri, Faridah: South African anti-apartheid writer Breyten Breytenbach dies aged 85. Arise News, 25 November 2024
• Akerman, Anthony:
  • Anthony Akerman on the warmth of Breyten Breytenbach in exile. Mail & Guardian, 28 November 2024
  • Breyten Breytenbach: “Op die ou end gaan ons almal huis toe …” Rapport, 4 Desember 2022
  • Breyten Breytenbach – prisoner of apartheid rulers, my hero. Daily Maverick, 24 November 2024
• Anker, Willem: The echoes of Breyten Breytenbach. Business Day, 3 Desember 2024
• Anyo, Sewuese: Renowned anti-apartheid writer Breyten Breytenbach dies at 85. News Central, 25 November 2024
• Berry, Orielle: The literary genius who challenged apartheid. The Cape Times, 30 November 2024
• Beyers, Yvonne: HG onthou Breyten Breytenbach: Gedigte is ook vir mense op soek na woorde. Huisgenoot, 6 Desember 2024
• Bezuidenhout, Andries: Breyten Breytenbach: Cosmopolitan anarchist from the Boland. Mail & Guardian, 28 November 2024
• Boggenpoel, Bevan: vir breyten breytenbach [gedig]. Versindaba, 26 November 2024
• Booysen, Chevon: Remembering Breyten Breytenbach, a voice for justice in SA literature. The Cape Times, 26 November 2024
• Breitenbach, Danette: Poet laureate of Afrikaans, Breyten Breytenbach dies. BIZCommuinty, 25 November 2024
• Breyten Breytenbach dies in Paris. Business Day, 24 November 2024
• Breyten Breytenbach, dissident Afrikaner writer imprisoned for undercover anti-apartheid operations. The Telegraph, 3 Desember 2024
• Breyten Breytenbach eersdaags ter ruste gelê. Maroela Media, 28 November 2024
• Breyten Breytenbach passes away in France. Mossel Bay Advertiser, 24 November 2024
• Breytenbach Breytenbach remembered. SABC News, 25 November 2024
• Breyten Breytenbach to be buried in private funeral in Paris. SABC News, 28 November 2024
• Breyten Breytenbach, writer who challenged apartheid, dies at 85. ENCA, 24 November 2024
• Breytenbach family press release. LitNet, 24 November 2024
• Breytenbach, Glynnis:
  • DA betreur die afsterwe van Breyten Breytenbach. Demokratiese Alliansie, 24 November 2024
  • DA mourns passing of Breyten Breytenbach. Democratic Alliance, 24 November 2024
• Burger, Willie: Breyten Breytenbach: a masterful poet, jailed for his politics, who reimagined South Africa. The Conversation, 26 November 2024
• Calitz, Gwen: Mag sy nalatenskap altyd voortleef [brief]. Die Burger, 2 Desember 2024
• Claassen, Wynand: Ander man met die groen trui: ’n Bok-kaptein onthou Breyten. Netwerk24, 1 Desember 2024
• Cupido, Breyten:
  • ANC oor Breytenbach: “Hy was letterkundige reus”. Netwerk24, 25 November 2024
  • “Meester Breyten” was dapper, “hy sal nog dekades voortleef”. Netwerk24, 25 November 2024
• Cupido, Gerry: Breyten Breytenbach dies at 85. IOL, 24 November 2024
• De Vries, Willem: Gesprekskuns: Breytenbach se blywende, lewende nalatenskap. LitNet, 25 November 2024
• De Vugt, Geertjan: Breyten Breytenbach: activist met een onwrikbaar geloof in de kracht van poëzie. De Volkskrant, 25 November 2024
• De Waal, Shaun: Obituary | Breyten Breytenbach: The rebel poet who redefined the Afrikaans literary landscape. News24, 25 November 2024
• Death of Breyten Breytenbach: Communiqué issued by the Presidency of the French Republic (Paris, Novembre 25, 2024)
• Department of Cultural Affairs and Sport (Western Cape): We mourn the loss of one of the shapers of the Afrikaans literary landscape: Breyten Breytenbach. Department of Cultural Affairs and Sport, 24 November 2024
• Dillen, Nina: Breyten Breytenbach, veelzijdig kunstenaar “die tot laaste dag voor betere wereld vocht”. De Tijd, 25 November 2024
• Döckel, Anton: Breyten hulde [gedig]. Versindaba, 27 November 2024
• Die FAK groet Breyten Breytenbach. Facebook, 25 November 2024
• Gabriel, Trip: Breyten Breytenbach, anti-apartheid writer in exile, dies at 85. New York Times, 27 November 2024
• Galloway, Francis: Breyten Breytenbach – aanhou beweeg en geraas maak … LitNet, 28 November 2024
• Geels, Martjie: Zuid-Afrikaanse schrijver en antiapartheidactivist Breyten Breytenbach (85) overleden. De Volkskrant, 24 November 2024
• Goldbeck, Mannie: Breyten Breytenbach – peace, perfect peace. Namibian, 29 November 2024
• Goodall, Keely: “Breyten Breytenbach was a phenomenon within Afrikaans literature” – Antjie Krog. Eyewitness News, 25 November 2024
• Heese, Amelia: Om Breyten te begrawe. LitNet, 4 Desember 2024
• Hill-Lewis, Geordin: Today we celebrate the life of a poetic giant, Breyten Breytenbach. Facebook 25 November 2024
• Hills, Carol: The legacy of South African activist and poet Breyten Breytenbach + Mark Werman speaks with Max du Preez. The World, 26 November 2024
• Hoërskool DF Malan: Ons dra vanaand hierdie lied aan oom Breyten Breytenbach en sy familie op. Facebook, 24 November 2024
• Hugo, Daniel: Breyten Breytenbach: ’n huldeblyk. Versindaba, 27 November 2024
• Jaeger, Toef: Taalvernieuwer Breyten Breytenbach laat een rijk poëtisch oeuvre na. NRC, 24 November 2024
• Jordaan, Wilhelm: ’n Skatkis van taalweelde laat hy vir ons na. Netwerk24, 27 November 2024
• Kombuis, Koos: “Dankie dat jy ons geleer het om te breyten”. Netwerk24, 29 November 2024
• Kupemba, Danai Nesta: South African anti-apartheid writer Breytenbach dies. BBC, 25 November 2024
• Lambley, Garrin: RIP: South African writer and anti-apartheid activist Breyten Breytenbach dies. The Sout African, 24 November 2024
• The life and times of Breyten Breytenbach. The Star, 29 November 2024 (deel van die inhoud is oorgeneem uit The Conversation)
• Lötter, Francois:
  • Altyd Breyten, die man met die groen trui. LitNet, 25 November 2024
  • Breyten was lief vir die Boland. Paarl Post, 29 November 2024
• Lukas, Byron: SA mourns the loss of Breyten Breytenbach. msn.com, 27 November 2024
• Maritz, Albert: Breyten se gedig en die skoolklok. LitNet, 5 Desember 2024
• McGee, Jade: Tributes pour in for Breyten Breytenbach: a legacy of art and activism. Woman & Home, 26 November 2024
• McGluwa, Joe: Committee chairperson sends condolences on passing of poet Breyten Breytenbach. Parliament RSA, 25 November 2024
• McKenzie, G: Minister recognises immense artistic, cultural and social contribution of the late Breyten Breytenbach. Department of Sport, Arts and Culture, 25 November 2024
• Minnaar, Melwyn: Verbeelding en humor by Breytenbach instinktief. Netwerk24, 26 November 2024
• Murua, James: South African poet and scholar Breyten Breytenbach has passed away. Writing Africa, 26 November 2024
• Ncwane, Nokwanda: Breyten Breytenbach: condolences pour in for anti-apartheid activist. The South African, 26 November 2024
• Netwerk24-kommentaar: Sy hele lewe was Breytenbach se treffende skildery. Netwerk24, 26 November 2024
• Ontong, Joel: “He leaves a huge void”: Tributes pour for Breyten Breytenbach from loved ones to Ramaphosa, Macron. News24, 25 November 2024
• Open Society mourns fearless anti-apartheid activist Breyten Breytenbach. Open Society Foundations, 25 November 2024
• Otto, Anna-Karien: Herinneringe aan my oom Breyten. LitNet, 27 November 2024
• Panchia, Yeshiel: Remembering Breyten Breytenbach: The South African poet who challenged apartheid. Forbesafrica, 26 November 2024
• Persverklaring: Huldeblyk aan Breyten Breytenbach, ’n pionier in Afrikaanse letterkunde [SAAWK]. LitNet, 25 November 2024
• Pople, Laetitia:
  • “Breytenbach laat ons oneindig arm agter, maar ons onthou” – John Miles. Die Burger, 25 November 2024
  • Breytenbach ter ruste gelê in wêreldberoemde begraafplaas. Netwerk24, 28 November 2024
• Prinsloo, Arlene: Breyten Breytenbach: Afrikaanse digter, kunstenaar wat onnadoenbaar sal bly. Rapport, 1 Desember 2024
• Renowned SA poet Breyten Breytenbach dies aged 85. SABC News, 24 November 2024
• RIP Breyten Breytenbach | Remembering the writer and poet. ENCA, 25 Novemner 2024
• S Africa’s Breyten Breytenbach, writer and anti-apartheid activist. France 24.com, 24 November 2024
• Scheepers, Sanette: Breyten [gedig]. Versindaba, 27 November 2024
• Shiko, Cliff: Breytenbach was genius “who captured people’s emotions”. Jacarandafm, 25 November 2024
• Shukla, Girish: Breyten Breytenbach, iconic South African poet and activist, passes away at 85. Times Now News, 26 November 2024
• Smith, Charles: Liewe Breyten, dankie vir jou troppie woorde. Netwerk24, 29 November 2024
• Snyman, Dana:
  • Breyten se tronkbewaarder: “Ek wens ek kon vir hom jammer sê”. Netwerk24, 1 Desember 2024
  • Breytenbach was eerder ’n woordterroris. Netwerk24, 7 Desember 2024
• Solomon, Emma: 5 things you need to know about Breyten Breytenbach, South Africa’s literary giant. /explain/, 25 November 2024
• South African dissident writer and poet Breyten Breytenbach dies aged 85. Euronews, 25 November 2024
• South African dissident writer and poet Breyten Breytenbach dies aged 85. Washington Times, 24 November 2024
• South African dissident writer and poet Breyten Breytenbach dies at 85. AP Archive
• South African writer and anti-apartheid activist Breyten Breytenbach dies. The Africa Report, 25 November 2024
• Strydom, Ina: Breyten-voorblad bring [brief]. Beeld, 29 November 2024
• Swart, Murray: CoCT mourns the loss of iconic poet and activist Breyten Breytenbach. Capetownetc, 25 November 2024
• Tait, Charles: Moeg vir groet [gedig]. LitNet, 25 November 2024
• Tiwane, Bonginkosi: Afrikaans anti-apartheid writer and poet Breyten Breytenbach dies at 85. The Citizen, 25 November 2024
• Tribute to South African anti-apartheid writer Breyten Breytenbach
• T’Sjoen, Yves:
  • Breytenbach notitie#23: “Vandag is ek Belg / môre is ek ’n engel in die hemel. In memoriam Breyten Breytenbach. Voertaal, 30 November 2024
  • Met Breyten Breytenbach verliest Zuid-Afrika een van zijn grootste schrijvers. De Standaard, 24 November 2024
• Van der Vyver, Marita: Sy woorde vlieg steeds huis toe uit sy laaste weglêplek. Vrye Weekblad, 6 Desember 2024
• Venter, Isabel: Breyten Breytenbach (85) sterf. Maroela Media, 24 November 2024
• Verdriet, Piet (pseud): Breyten-afsterwe onthul twee wêrelde in SA [brief]. Netwerk24, 27 November 2024
• Viljoen, Hein: IM Breyten [gedig]. Versindaba, 27 November 2024
• Viljoen, Louise:
  • Breyten se stem nou stil. Netwerk24, 24 November 2024
  • Breyten Breytenbach: die buitelyn van verlies. LitNet, 3 Desember 2024
• Vos, Cas: Lewensreis: ’n huldeblyk aan Breyten Breytenbach [gedig]. LitNet, 25 November 2024
• Willemse, Raymond: “Towenaar” Breyten deur geliefdes en vriende in Parys gegroet. Netwerk24, 3 Desember 2024

Artikels deur Breyten Breytenbach

• 221207 [gedig]. Die Burger, 24 Maart 2008
• Afrika is ’n ding wat spook; wat nie uitgesê kan word. Die Burger, 11 Februarie 1995
• Andersheid en andersmaak, oftewel die Afrikaner as Afrikaan (Berig gerig aan Frederik Van Zyl Slabbert). OuLitNet
• The art of saam-mekaar-andersmaak: Breyten Breytenbach in response to Lis Lange’s letter. LitNet, 9 Februarie 2016
• Breyten Breytenbach bring hulde aan Tienie du Plessis, LitNet, 13 Oktober 2015
• Breyten Breytenbach in gesprek met dr Janine Maske by die Breytenbach Sentrum in Wellington
• Breyten Breytenbach – on Afrikaans, poetry and power. BBC Newc World Service, 9 Februarie 1974
• Breyten Breytenbach on vanishing UCT artworks and blank minds. South African Art Times
• Breyten Breytenbach poems. PoemHunter.com
• Breyten Breytenbach se huldiging van Ampie Coetzee. Breytenbach Sentrum, 15–23 Oktober 2020
• Breyten Breytenbach se woord van die jaar 2015. LitNet, 30 November 2015
• Breyten kasty SA as land van wanhoop in ope brief aan Mandela. Rapport, 19 November 2008
• Brief aan ’n figuur in Manet se Olympia [gedig]. Versindaba, 20 September 1984
• Brief vir Daniel [Hugo]. Versindaba, 17 Augustus 2011
• Dankwoord by Protea-poësieprys. Versindaba, 18 September 2010
• Deur die venster op ’n toekoms. Beeld, 30 April 1994
• Enkele stellings rondom Afrikaans (Uit: Parool/Parole). LitNet, 13 November 2015
• Gedigte. Versindaba, Julie 2009
• Gedigte. INK
• Gyfdig [gedig] – met Abraham de Vries se 75ste verjaardag. LitNet, 9 Februarie 2012
• Here be I-side: die ontstaanspore van ’n skildery. Versindaba, 14 September 2016
• Imagining the riddles of our time [extract from speech at the Time of the Writer Festival]
• mossie maar maan [gedig]. Versindaba, 25 Augustus 2016
• Nagpsalms [gedig]. Versindaba, 31 Oktober 2016
• In a burning sea [gedig]. Poemist
• In memoriam: Keorapetse Willie Kgotsisile – a letter from Breyten Breytenbach. LitNet, 4 Januarie 2018
• In reaksie op Martin Bosma. Versindaba, 27 April 2011
• Kleinreis deur ’n vergete notaboekie. Versindaba, 22 November 2015
• “Die koei in die Bosch: raamwerk waarbinne oor taal besin word”: Toespraak by jaarvergaderiing van die US se Konvokasie, 26 Januarie 2016
• Lees nuwe gedigte van Breyten Breytenbach, Joan Hambidge en Dominique Botha. LitNet, 6 Maart 2020
• “Mens hou die hart vas vir SA bevolking” – Breyten oor Taalmonument. Netwerk24, 20 Mei 2022
• die miskruier [gedig]. Supertaal
• O volk, meneer. Beeld, 30 Junie 2008
• Oom Tao se dood maak ontstoking sinloos koue as. Die Burger, 22 April 1995
• Oor Malema, Krog en versoening. Die Burger, 13 November 2009
• ’n Ope brief aan Wim de Villiers aangaande sy bestuur se voorgestelde taalbeleid. LitNet, 10 Maart 2021
• Petisie nodig om te help red in Last Chance Saloon [brief]. Die Burger, 25 Oktober 2008
• A reading by Breyten Breytenbach
• Die reënboog is ’n spieël aan skerwe. Caraïbisch Uitzicht, 12 Mei 2009
• Seisoen van onthou en regmaak vir die groot vergeet. Die Burger, 24 Desember 1994
• Sensuur: The president’s keepers deur Jacques Pauw. LitNet, 7 November 2017
• “’n Skande wat onthou sal word”: Die diktaat van Open Stellenbosch. LitNet, 13 November 2015
• Skemertyd [gedig] en beurtsang [gedig] (’n innige dankbuiging voor Dolf van Niekerk, en die herinnering aan Chris Barnard). LitNet, 25 Augustus 2022
• Sri Peenat – Breytenbach skryf terug. Rapport, 26 Mei 2008
• The topos and topography of Utopia [toespraak]. STIAS, 5 Maart 2014
• “This is the way the song was sung” [gedig]. Versindaba, 26 Februarie 2013
• US Konvokasie 2018: Breyten Breytenbach reageer op Jeremy Vearey se toespraak. LitNet, 19 November 2018
• US reageer op Breyten Breytenbach se ope brief: hersiening van die US-taalbeleid. LitNet, 15 April 2016
• US-taalbeleid: Breyten Breytenbach reageer op Anton van Niekerk se ope brief. LitNet, 20 April 2016
• Video: Breyten Breytenbach oor die impak van die Afrikaanse skrywer
• Viëtnam sê steeds les op oor hy dom reus op baadjie gee. Die Burger, 25 Februarie 1995

The life and times of Johnny Cockroach: Besprekings

• Booyens, Hannelie: “Cockroach” se baie woorde verstom en vewar. Beeld, 2 Julie 1999
• Botma, Gabriël: Ontwerp beïndruk al steek die inhoud af by “Boklied”. Die Burger, 24 Januarie 2000
• Muller, Braam: Breytenbach se kakkerlak vertel die eeu se verhaal. Volksblad, 2 Julie 1999

Die lys van vertalings kan onvolledig wees.

Daar is ’n wye verskeidenheid biografiese artikels beskikbaar op die internet (te veel om hier te lys).

Baie dankie aan Francis Galloway, wat goedgunstiglik gehelp het om die lys van publikasies op datum te bring.

Breyten Breytenbach se ATKV|LitNet-Skrywersalbum is oorspronklik op 2019-09-16 gepubliseer en is nou volledig bygewerk.

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum
• Die fokusprent is saamgestel uit ’n foto deur Tessa Louw (links) en ’n foto deur Rob Croes / Anefo (regs; bron: Wikimedia Commons, CC0).

 

Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.