Litnet

Foto’s: Voortrekkermonument (Pexels) en Bo-Kaap (Pexels)

• Jason Lloyd skryf ’n gereelde rubriek vir LitNet.

Die verskynsel van Afrikaanssprekendheid en die toekoms daarvan in ons nuwe en ontluikende postapartheid, grondwetlike bedeling bly ’n gedurige besprekingspunt. Somtyds in die proses van dié diskussies wat gedryf word deur ons gedeelde hartstog vir Afrikaans, verdink ons mekaar van ’n rassistiese aanslag omdat in ontledings kennis geneem word van sosiale verskille wat in ’n mate saamhang met historiese “kleurverskille”.

Ons is natuurlik reg om gedurig bedag te wees daarop dat rassekwessies bygehaal word om ’n denkpatroon te bevestig waaruit ons eintlik moet wegbreek. ’n Gedurige gehamer op rasseverskille en die beweerde voorkoms van rassisme kan selfs bydra tot voortgesette rasseverdeling en rassisme in die hand werk.

Dit sou egter ook oneerlik wees om die naklanke en erfenis van ons rasgebaseerde geskiedenis te ontken in ons ontledings en besinnende gesprekke.

Die situasie wat geskep is deur president Donald Trump se uitvoerende bevel om hulp aan Suid-Afrika te staak en vlugtelingstatus aan Afrikaners te verleen, asook AfriForum en die Solidariteitbeweging se besoek aan Amerika, was soos die spreekwoordelike knuppel in die hoenderhok. Dit het ’n klassieke dilemma in die Afrikaanssprekende gemeenskap geskep – die dilemma van ’n verdeelde Afrikaanse identiteit.

Sommige wit Afrikaanssprekende openbare intellektuele soos Herman Wasserman, akademikus en oudjoernalis, en Anton van Niekerk, emeritus professor in filosofie aan die Universiteit Stellenbosch, het AfriForum en Solidariteit op ’n baie indirekte en subtiele wyse van ’n rassistiese of uitsluitende aanslag beskuldig, omdat hulle net na Afrikaners (dit wil sê: wit Afrikaanssprekendes) in hul betoë verwys.

.......

Die miskenning van bruin mense as die meerderheid Afrikaanssprekendes wys op die dilemma van ’n verdeelde Afrikaanse identiteit. Dit laat die vraag ontstaan of wit en bruin Afrikaanssprekendes mekaar kan vind? En of ras as faktor in die bepaling van sodanige Afrikaanssprekende identiteit irrelevant gemaak kan word?

.......

“Die ander ding wat nou weer vir my na vore kom, is dat Afrikaans en Afrikaanssprekendes nou weer uitgebeeld word as wit, terwyl ons weet die meerderheid Afrikaanssprekendes is nie wit nie. Ons moet onsself as Afrikaanse skrywers en joernaliste en kommentators gaan afvra hoekom is daai assosiasie nog so sterk met ons,” het Wasserman in ’n onderhoud met Netwerk24 gesê.

In sy gereelde rubriek in Die Burger het Van Niekerk soos volg geskryf: “Watter boodskap bring die pretensie tuis by ons swart landgenote en veral ons bruin landgenote – die grootste groep wat Afrikaans praat, maar oor hul dooie liggaam na hulself as ‘Afrikaners’ sal verwys?”

Op Suid-Afrikaanse Engelse TV-nuuskanale (wat ’n voorbeeld is van swak joernalistiek en intellektuele leeglêery) is ek verbaas om te hoor dat Afrikaanssprekendes (hulle bedoel wit mense) “besig is om vir vlugtelingstatus in Amerika aansoek te doen”. Is daar dan niemand by dié TV-kanale werksaam wat weet van die kompleksiteit van Afrikaanssprekendheid in Suid-Afrika nie?

Die miskenning van bruin mense as die meerderheid Afrikaanssprekendes wys op die dilemma van ’n verdeelde Afrikaanse identiteit. Dit laat die vraag ontstaan of wit en bruin Afrikaanssprekendes mekaar kan vind? En of ras as faktor in die bepaling van sodanige Afrikaanssprekende identiteit irrelevant gemaak kan word?

Taal bly ’n potensieel verdelende kwessie; nie net hier te lande nie, maar ook verder globaal. En ons moet versigtig wees oor hoe sulke kwessies getakel en aangebied word. Ons wil niemand deur die gesig klap nie. Ook nie die vordering ongedaan maak wat alreeds tussen wit en bruin Afrikaanssprekendes bereik is nie.

........

Die oorheerser se taal is oorgeneem, maar sy kultuur nooit geassimileer nie. Binne Afrikaanssprekendheid vind ’n mens elemente van daardie soort verhouding.

........

Die lees van ’n studie oor James Joyce, die groot Iers-Engelse romanskrywer van onder meer Ulysses (1922), sit ’n mens weer aan die dink oor daardie verhouding binne taal. Joyce se literêre werk, so word aangevoer in die studie, is self deel van die geskiedenis van Ierland se ingewikkelde taaltoestand waar die Iers-Engelse spreker in die wêreld van koloniale Standaardengels linguistiese maniere moes vind om politieke oorheersing te ondermyn. Die oorheerser se taal is oorgeneem, maar sy kultuur nooit geassimileer nie. Binne Afrikaanssprekendheid vind ’n mens elemente van daardie soort verhouding.

Met die draai van die vorige eeu het een van ons skerpste intellektuele Jakes Gerwel ons daarop gewys dat Afrikaanssprekendheid se betogings oor sy plek binne die taalverskeidenheid van Suid-Afrika miskien effens voorbarig is. Gerwel het ’n gesprek oor Afrikaans se eie interne verskeidenheid as belangriker geag.

’n Kwart eeu het nou al verloop waarin daai gesprek nog nie afgehandel is nie. Die vrae wat onwillekeurig by my opkom is of die steeds dominante deel van Afrikaanssprekendheid die vermoë het om daardie ander tradisie te laat gedy in wat nog dikwels steeds as “ons instellings” beskou word? En het daardie “ander tradisie” die geduld, verdraagsaamheid, vergewensgesindheid en aanpasbaarheid om so ’n ontwikkeling moontlik te maak?

Etniese identiteit is nooit staties nie; dit ontwikkel altyd juis omdat dit hoofsaaklik ’n subjektiewe gegewe is. Dit is eerder afhanklik van hoe mense dit in hul gemoed ervaar as van wat gewoonlik as objektiewe feite aangevoer word.

.......

Etniese identiteit is nooit staties nie; dit ontwikkel altyd juis omdat dit hoofsaaklik ’n subjektiewe gegewe is. Dit is eerder afhanklik van hoe mense dit in hul gemoed ervaar as van wat gewoonlik as objektiewe feite aangevoer word.

.......

Enkele voorbeelde kan illustreer wat hiermee bedoel word.

Twee eeue gelede was die begrip Duitsland suiwer geografies van aard, en Duitsers ’n groep mense, oor talle state versprei, wat min of meer ’n gemeenskaplike taal gepraat het. In reaksie op die Franse besetting van die grootste deel van Duitsland het die filosoof Johann Gottlieb Fichte in 1808 ’n reeks toesprake gehou waarin hy die Duitssprekende vir die eerste keer opgeroep het om ’n enkele volk, die Duitsers (pleks van die Pruise, die Rynlanders, die Württembergers, die Beiere, ensovoorts), te wees.

In die loop van die negentiende eeu het die ideaal toenemend posgevat, maar pleks van Fichte se ideaal van voetsoolvlak-vereniging het dit tot 1871 geduur voordat Duitsland van bo af deur Otto von Bismarck verenig is. En toe het Bismarck geoordeel dat die Duitssprekende Oostenrykers en Switsers buite die nuwe Duitse volk moes bly.

In daardie stadium was die gevoel tussen Noord- en Suid-Duitsland taamlik sterk. Die keuse om die Beiere wel in te lyf en die Oostenrykers nie, het hoofsaaklik berus op Bismarck se vrees dat Oostenryk in ’n verenigde Duitsland oor sy eie Pruise baas sou wou speel, saam met die wete dat Oostenryk te veel nie-Duitssprekendes bevat het.

Die praktiese staatkundige situasie het die Duitse bewussyn sterk help bepaal, en sedertdien beskou die Beiere hulself wel as Duitsers, in teenstelling met die Oostenrykers en Duitssprekende Switsers. Dit kon net so goed anders gewees het.

’n Tweede voorbeeld:

In die 16de eeu was daar ’n taamlike besef van etniese verwantskap tussen die Noord en Suid-Nederlanders. Die einde van die Tagtigjarige Oorlog in 1648 het egter op ’n verdeling tussen die gebiede uitgeloop. Die Noorde het die onafhanklike Republiek der Nederlanden geword, terwyl die Suide – die huidige Vlaandere en Wallonië – aanvanklik onder Spaanse en later Oostenrykse gesag gebly het.

In 1815 is België, met inbegrip van sy groot Franssprekende seksie, by Nederland ingelyf. Dat die mense hulle nie tuis by Nederland gevoel het nie, was te begrype, maar ook die Nederlandssprekende Vlaminge het in die 167 jaar tussen 1648 en 1815 te ver van hul noordelike taalgenote weggedryf. Die gevolg was ’n opstand in 1830 en sedertdien is België ’n onafhanklike staat.

’n Derde voorbeeld:

In 2003 het Arrie Rossouw, toe nog redakteur van Die Burger, besluit om eerder met die term Afrikaanssprekendes of Afrikaanses na alle moedertaalsprekers van Afrikaans te verwys, ten einde inklusiwiteit en ’n sterker samebinding rondom Afrikaans oor die kleurgrense heen te bevorder. Op 20 September 2003 het Rossouw in die politieke rubriek “Dawie” in Die Burger geskryf: “Ons hoop dit sal ’n beskeie bydrae lewer tot die afbreek van die laaste onnodige skeidsmure tussen Afrikaanssprekendes.”

Al drie voorbeelde illustreer dat veranderende historiese omstandighede ’n invloed op subjektiewe volksbewussyn kan hê. Wat ook al die geval is, dis iets wat óf spontaan sal gebeur óf glad nie.

Lees ook:

Dinkskrum: Notas ter herinnering aan Jakes Gerwel, die Karooseun van die plaas Malvern

Dinkskrum: Is die eenheid in die Regering van Nasionale Eenheid (RNE) op valse optimisme gebou?

Afrikaans se talle tonge

Afrikaans en die gevolge van die AfriSol-debakel

Die AfriSol-afvaardiging na Washington: Politieke spel of etniese verteenwoordiging?

Afrikaans en inklusiwiteit: ’n herposisionering van die taal binne bruin middelklasgemeenskappe gebaseer op empiriese navorsing

Afrikaans se nuwe grense: Ingrid Jones se visie by die 21ste Johan Combrink-gedenklesing

Afrikaans: 100 jaar as amptelike taal – ’n erfenis om te vier of om te verwerp?

Hoerikwaggo Indaba val vas in identiteitskwessies sonder nuwe voorstelle

Die effek van marginaal- en hibriedwees op die bruin politieke landskap

Rassisme kan nie met rassisme beveg word nie