Litnet

...

Graaffrikaans is vir my ’n spreektaal, ’n oretaal. Dis nie die Afrikaans van die taalonderwyser of predikant wanneer hy sy nering uitvoer nie, dis die algemene taalgebruik in daaglikse omgang tussen Graaffernetters met mekaar en ander.

...

In Christo van Rensburg se Van Afrikaans gepraat verduidelik hy dat Afrikaans drie verskillende spilpunte gehad het.

In die Wes-Kaap het ’n unieke taal ontstaan toe die slawe en die plaaslike inwoners hulle eie tale met dié van koloniserende Nederlands begin meng het. Daardie variant bestaan steeds en staan bekend as Kaaps. Skrywers soos Ronelda Kamfer, Nathan Trantraal, Ashwin Arendse en Tasneem Daniels belig van die fyner variante daarvan. Ook Bettina Wyngaard lewer soms stukke in ’n variant van Kaaps.

In die Noordweste van die land het die Griekwa- en Nama-invloed ’n ander variant tot gevolg gehad, wat ook vandag nog bestaan. Dit word Gariepafrikaans genoem. Lynthia Julius, skrywer van Uit die kroes, belig graag hierdie variant. Anastasia de Vries het ook gepromoveer met ’n studie oor Gariepafrikaans. Hans du Plessis se omdigtings van bekende Bybelverse is ook gedoen in ’n poging om daardie variant te belig.

In die Oos-Kaap het ’n derde variant ontstaan, wat bekend was as Grensboerafrikaans. Die unieke vermenging van Nederlandse, Engelse, Duitse en Franse setlaars, het hiervoor gesorg. Danksy protesaksies en migrasie, wat sou bekend word as die Groot Trek, het hierdie variant noordwaarts versprei.

Grensboerafrikaans sou uiteindelik die dominante variant van Afrikaans word en is uiteindelik gestandaardiseer om die weergawe te vorm waarin hierdie inleiding getik is.

Standaardisering het egter nie streeksvariante van die dominante variant uitgesluit nie en Elise Bishop, ’n gereelde bydraer tot LitNet, skryf opsetlik in Graaffrikaans – die Afrikaans wat sy uit haar jeugjare in Graaff-Reinet onthou.

Izak de Vries het haar gevra om hieroor uit te brei.

*

Elise, ek wil tong-in-die-kies sê: You mos mix your tale lekker, het jou ma jou nie properly geteach nie? Op ’n ernstige noot: Verduidelik asseblief hoekom jou Afrikaans skynbaar lukraak deurspek is met Engelse woorde en frases?

Graaffrikaans is vir my ’n spreektaal, ’n oretaal. Dis nie die Afrikaans van die taalonderwyser of predikant wanneer hy sy nering uitvoer nie, dis die algemene taalgebruik in daaglikse omgang tussen Graaffernetters met mekaar en ander. Dis ’n lui taal in soverre jy vinnig praat en dalk instinktief nie die korrekte woord kon vertaal kry nie en jy vervang hom dan met een uit die ander taal. Uit hierdie oogpunt gesien kry jy daadwerklik dat Afrikaans deurspek is met Engels, maar ook die teenoorgestelde, dus Engels deurspek met Afrikaans. Als is afhangend van waarop jou huistaal gegrond is, hetsy Afrikaans of Engels. Partymaal is dit ook nie slegs net ’n woord nie, maar selfs sinsnedes in die ander taal.

Die mag van gewoonte maak ook maar sy bydrae.

Dit kom alles egter neer op die groot invloed wat die 1820-setlaars met hul Engels gehad het op Hollands, Afrikaans, Frans – ’n merry mixture called Graaffrikaans!

En dan was daar boonop politiek ook! Boere en rooinekke ...

Jy word soms op Facebook gekritiseer dat jy jou tale te veel meng, maar dan is daar byna altyd iemand wat teenpraat en sê hulle het daar in "Graaffernet" grootgeword en hulle onthou dit ook so. In watter jare was daardie variant waarin jy skryf dominant in julle streek?

Dis waarskynlik reeds langer in gebruik as die begin van die 20ste eeu. Die twee groot skole op die dorp is gestig in die vroeë 1900's en alhoewel korrekte taalgebruik daar geleer en onderrig sou word, moet ’n mens ook nie uit die oog verloor dat Afrikaans eers in 1925 erken is as amptelike taal nie. My eie ervaring kom maar uit die eerste twintig jaar van my lewe, toe ek op Graaff-Reinet gebore is en daar grootgeword het. 

Was dit die taal van Boere en die mense in die winkels? Jou oupa was ’n onderwyser, jou ma het in die hof gewerk – julle het dus "opvoeding" gehad?

Almal het Graaffrikaans gepraat – selfs die hooghartigstes. Laasgenoemdes dalk minder pertinent. Dit was ’n kommunikasiemiddel wat almal gebruik het: Die slagter praat van cutlets en nie kotelette nie; die motorwertuigkundige praat van ’n spanner en nie ’n moersleutel nie, en so kan mens aanhou ...

En dan is daar boonop nog anglisismes ook, soos flour en meel wat veralgemeen is na flouer.

As skolier het mens geweet wat is die verskil tussen reg en verkeerd, maar as mens saam gesels, “you join the team”!

Het die dominee ook so gepraat op die tennisbaan?

Ek kan dit nie met sekerheid beantwoord nie, maar ek twyfel.

Daar is sekerlik nie in Graaffrikaans gepreek nie?

Beslis nie. Preke was só hoog der tale, ’n mens is meestal huis toe sonder ’n boodskap.

Weet jy of hierdie variant waarin jy skryf, nog te bespeur is in Graaff-Reinet?

Wel, ek woon reeds afgelope 50 jaar nie meer daar nie, maar my kontak met dorpenaars sê vir my dis steeds in gebruik. Dalk nie so algemeen sedert “digitale taal” oorneem nie ... Deesdae gaan als oor petrol, loadshedding en budgets!

Jy het as jong kind ’n plaatopname vir die destydse SAUK gemaak. Op skool sou julle waarskynlik gedwing gewees het om ’n Standaardafrikaans te gebruik. Beide variante was dus aan jou bekend van jongs af. Wanneer het jy besef dat jy tussen twee tale leef – een openbaar en een veel meer privaat?

Ek het na ’n Engelse skool gegaan, en alhoewel mens reeds Engelse woorde gebruik het as ek dink aan woorde soos custard, jam, chutney, bananas, suitcase en bicycle, het ek nie geweet hoe om te vra om die kamer te verlaat nie! Die kinders het my dit tot matriek nooit laat vergeet nie. Ek was dus op ’n baie vroeë ouderdom bewus van die meng van tale.

Lees ook:

Hoekom skryf ek in Kaaps?

Van Afrikaans gepraat en Finding Afrikaans deur Christo van Rensburg: ’n lesersindruk

Middelstraat in die “Gem of the Karoo”

Scindapsus en sunfilters

Teerpad, eikebome en Good’s Motel

Oupa en Ouma se kombuis