Breyten Breytenbach en Yves T'Sjoen (foto: Gerrit Rautenbach - https://voertaal.nu/breytenbach-gesels-met-vertalers-en-lesers-oor-vertaling-as-bewuswording/)
Beste Breyten, mon cher maître, lectori salutem!
........
De dubbelkunstenaar, wijsgeer en dichter (excuus voor dit pleonasme), heeft de voorbije decennia méér dan één steen verlegd. Hij geldt als tenor, soms sopraan, in ieder geval als zanger van het woord. Jan Afrika is veel vertaald schrijver met internationale uitstraling.
........
De dubbelkunstenaar, wijsgeer en dichter (excuus voor dit pleonasme), heeft de voorbije decennia méér dan één steen verlegd. Hij geldt als tenor, soms sopraan, in ieder geval als zanger van het woord. Jan Afrika is veel vertaald schrijver met internationale uitstraling. Sta mij toe op Pompoendag als "binnenwaartse buitenstaander" van de Afrikaanse literatuur een dithyrambe uit te spreken.
Zowel de schilderijen van Breytenbach (zoals momenteel geëxposeerd in Amsterdam), met het prominente vogelmotief, als het veelzijdige literaire werk met alle eigenzinnige en meanderende beeldassociaties thematiseren het zwerversbestaan, de positie van de outsider en de vagebond, beklemming, dood en verval. Maar evenzeer, in de bewoording van de kunstenaar, "het ochtendlicht, beweging, sociale kritiek, memorie, verbeelding, bewustzijn en geweten". En natuurlijk, ja de liefde. Getuige de verzamelbundel Lady One met "99 liefdesgedigte" (2000). Boven alles construeert Breytenbach "de Middenwereld-identiteit". De schrijver en schilder verzetten zich met pen en penseel tegen conventies en verstikkende burgerlijke middelmaat. Als reiziger in de imaginaire en existentiële Middenwereld leiden zijn personages een nomadisch bestaan. Zij streven naar individuele ongebondenheid, non-conformisme in een wereld van inperking, vrijheid van denken, spreken en handelen. Belangrijk in het uitdijend artistieke oeuvre is de publicatie van The Middle World Quartet, vier hybride bundels even sprankelende als prikkelende essays én poëzie, waarin de schrijver politiek en filosofisch, in teksten bezaaid met persoonlijke notities, gedichten en beschouwingen, zijn eigen Middenwereld creëert. In essays, zoals verzameld in Parool / Parole. Versamelde Toesprake / Collected Speeches (2015), heeft de auteur meermaals uitgeweid over het concept van een Middenwereld.
Een sleutelgedicht (in een vertaling van Krijn Peter Hesselink) is misschien wel dit.
Dansen
Het wordt zwaar
deze aarde op te geven
(maar wie of wat gaat weg?)
de verschrikkelijke ruimten van onteigening
altijd voor jou alleen
die donkere heuvel daar
als een kom schemerlicht
met bomen die nog sporen van wind dragen
in knoop en wond en ademwonder
en hier een modderstroom
hellingen en vlakten
en zwarte begroeiing
elk lijden is afstand –
hoe kun je weten van mensen in de modder?
wat wordt doorleefd? wat wordt gezien, gehoord
of enkel gefantaseerd
en wat doet ertoe?
als muren verbrokkelen
en de ongebreidelde kreet
zich in je ontvouwt
een weergalmende, schemerige bezwering
van dansende ruimten –
een stilte van wind
Het gedicht is de openingstekst van de opstellenbundel Notes from the Middle-World, vertaald als Berichten uit de Middenwereld. De compilatie is het derde deel van de tetralogie The Middle World Quartet. In de slotregels zit een artistiek-existentieel programma vervat: "muren verbrokkelen" en worden uiteindelijk "dansende ruimten". Alleen met een eigenzinnige taal, in het idiolect van de kunstenaar, kunnen muren van onverschilligheid en starheid worden geslecht. Die starheid schuilt wellicht ook in het binaire denken, het westerse logische denkproces, de wijze waarop wij alleen in opposities de wereld benaderen. Naar aanleiding van het gedicht "Dancing" is ook deze plausibele ideologiekritische lezing naar voren geschoven, met een oudtestamentische verwijzing: verbrokkelende muren zijn ook "mure wat die binariteit veronregte protagoniste versus vergrypende antagoniste impliseer – mure van magsmisbruik, dus", en "dansende ruimten" in de voorlaatste versregel "bestaansruimten" (Waldemar Gouws).
........
Het woord dat niet zozeer beredeneerd maar vooral zintuiglijk doorleefd is – "de ongebreidelde kreet" in het gedicht – heeft de inspirerende kracht van "een weergalmende […] bezwering". Intuïtie, zintuiglijkheid en het volatiele leven primeren in dit oeuvre boven ratio en rigide denkstructuren. De dichter Breytenbach is niet alleen een reiziger in woorden en gedachten. Hij is wellicht boven alles een danser ...
........
Het woord dat niet zozeer beredeneerd maar vooral zintuiglijk doorleefd is – "de ongebreidelde kreet" in het gedicht – heeft de inspirerende kracht van "een weergalmende […] bezwering". Intuïtie, zintuiglijkheid en het volatiele leven primeren in dit oeuvre boven ratio en rigide denkstructuren. De dichter Breytenbach is niet alleen een reiziger in woorden en gedachten. Hij is wellicht boven alles een danser, in zijn woorden een "windvanger" – het is ook de titel van een bloemlezing die hij puttend uit zijn imposante poëzieproductie samenstelde: Die windvanger / The Windcatcher (2007). Het zintuiglijke en zingende woord vermag véél, op voorwaarde dat de spreker gelooft in die niet-religieuze zin, dat hij erin gelooft, indien de taal "doorleefd" is. Alleen dan kunnen muren verbrokkelen. "[A]ls muren verbrokkelen", zo interpreteer ik vrijelijk, gaan volgens het lyrisch subject de ruimten vanzelf aan het dansen. We hoeven dat streven niet uitsluitend esthetisch in te vullen. Het heeft in het geval van Breyten Breytenbach ook een politiek-ideologische laag, zelfs een ethische en morele implicatie.
Wat vind ik als lezer zo bijzonder aan het literaire oeuvre, een productie die de afgelopen jaren alleen maar in omvang en kracht toeneemt? Het artistieke project van Breytenbach houdt geen rekening met voorgeschreven regels, conformeert zich aan geen moraal of welk dogma dan ook. Geïnspireerd door de surrealistische écriture automatique ontwerpt Breytenbach in tekst en beeld een eigenzinnig beeldend en een grotesk-symbolisch geladen universum. De symbolentaal verwijst trouwens niet uitsluitend naar de geschiedenis en de orale tradities van Afrika, rituelen en magie van het Afrikaanse continent, het Zen-Boeddhisme, maar ook naar werk van geestverwanten (naast vele anderen Celan, Cioran, Goya, Lucebert, Tu Fu), in de woorden van Breytenbach "tijdgenoten" in kunst en filosofie.
........
Breytenbach heeft artistieke disciplines waarin hij bedreven omschreven als expressievormen die tot mislukken zijn gedoemd. Gedichten en schilderijen staan met een term ontleend aan Paul Rodenko voor de kunst van het echec. Precies in de mislukking schuilt het onvoorwaardelijk engagement, spreekt een volhardende krachtige esthetiek en het vastberaden geloof van de dichter en beeldend kunstenaar.
..........
Breytenbach heeft artistieke disciplines waarin hij bedreven omschreven als expressievormen die tot mislukken zijn gedoemd. Gedichten en schilderijen staan met een term ontleend aan Paul Rodenko voor de kunst van het echec. Precies in de mislukking schuilt het onvoorwaardelijk engagement, spreekt een volhardende krachtige esthetiek en het vastberaden geloof van de dichter en beeldend kunstenaar. In een brief aan de schrijver André Brink, opgenomen in de bundel Met ander woorde / Vrugte van die droom van stilte, vat Breytenbach dat streven als volgt samen: "[D]ink aan ’n wind; dit wat ons wil vaslê, die essensiële, is die wind, maar al wat ons kan sien en beskryf is die boom – hóé die boom lyk as gevolg van die wind. En so gryp ons die wind. En so probeer ek die stilte te sê". Zowel het brieffragment als het gedicht "Dansen" kunnen als programmatisch-metaforische uitdrukkingen van Breytenbachs artistieke streven worden beschouwd. De kunstenaar probeert de afgelopen jaren in almaar méér woorden en gedichten, recent verscheen de omvangrijke en complexe bundel Op weg na kû (2019), de stilte te zeggen en dus de wind te vangen. De wind is zoals de stilte wendbaar en ongrijpbaar, onzegbaar. Maar dat hij er is, spreekt uit alles wat ons omgeeft, waar wij om geven, waarvan wij leven. De stilte wordt zichtbaar dankzij de taal, de wind is er omdat we de bomen zien.
.........
Hij is vanuit die optiek een bruggenbouwer die culturen met elkaar in contact brengt, en kunstenaars en intellectuelen uitnodigt tot aanhoudende reflectie, discussie en uitwisseling van ideeën. Voor mij is Breytenbach in alle betekenissen van het woord de naam van een dichter: een heteroniem voor hybriditeit, metamorfose, transformatie. Voor wat hijzelf veelzeggend en soms enigmatisch "betekening" noemt.
..........
Als mede-grondlegger van het Gorée-instituut in Dakar en in zijn functie van oprichter van het pan-Afrikaanse magazine Imagine Africa brengt Breytenbach vandaag kunstenaars van het Afrikaanse continent en elders in de wereld samen. Dat hij heeft vele jaren gedaan als uitvoerend directeur. Alwyn Roux en ik schrijven erover in de recente uitgave van Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans. Hij is vanuit die optiek een bruggenbouwer die culturen met elkaar in contact brengt, en kunstenaars en intellectuelen uitnodigt tot aanhoudende reflectie, discussie en uitwisseling van ideeën. Voor mij is Breytenbach in alle betekenissen van het woord de naam van een dichter: een heteroniem voor hybriditeit, metamorfose, transformatie. Voor wat hijzelf veelzeggend en soms enigmatisch "betekening" noemt.
In december verschijnt Kwintet, mijn aanzetten voor vergelijkend letterkundig onderzoek (Afrikaans en Nederlands), met een bundeling van opstellen over Breyten Breytenbach en de Lage Landen.
Lekker verjaar, maître.
Lees ook:
In memoriam: Keorapetse Willie Kgositsile – A letter by Breyten Breytenbach
US-konvokasie 2018: Breyten Breytenbach reageer op Jeremy Vearey se toespraak