Litnet

• Pleks van my gebruiklike skuilnaam, Johannes Comestor, te gebruik, skryf ek hierdie artikel onder my eie naam.

Meer as ’n maand het verloop sedert die publikasie van my skrywe waarin ek ’n pleidooi vir ’n manifes vir Afrikaans gelewer het (LitNet, 28 Mei 2020). Daar was ses reaksies deur vyf mense. Die kitskommentator Barend van der Merwe verwerp wat ek geskryf het; blykbaar omdat dit syns insiens van politieke verkramptheid getuig. Hannes Underhay is die enigste een wat gunstig gereageer het. Angus se insig is dat ek "weinig indien enige taalinsig" het. Ons kan glo "absoluut niks" doen om Afrikaans se situasie te verbeter nie. Hy noem tereg dat Engels (eens) as ’n prikkel vir nuutskeppinge in Afrikaans gedien het. Deesdae word Engelse woorde egter dikwels sonder enige aanpassing oorgeneem, bv township. Dirk Rigter beweer dat ek "heeltemal toondoof" vir apartheidspolitiek is. "Niemand van belang in die Afrikaanse dampkring" stel glo belang in die soort taalstryd wat ek voer nie. Volgens Anthony Wilson kan "niks" gedoen word aan hoe ’n taal gepraat word nie. My voorgestelde taalmanifes is glo rasgebaseerd. Ek sluit na bewering die grootste groep Afrikaanssprekers uit. Sodanige bewering is bog. Die oorgrote meerderheid Afrikaanssprekers is tot redelik suiwer Afrikaans in staat. Al hoe meer van hulle wend hulle deesdae egter tot geradbraakte Afrikaans omdat daar, anders as vroeër, in hierdie opsig geen positiewe of duidelike leiding van Afrikaansinstansies en Afrikaansdosente is nie.

Dit bring my by die kern van my onvergenoegdheid. In geen reaksie is besin oor die wenslikheid van ’n manifes vir Afrikaans nie. Geen voorstelle ter verbetering van die inhoud is gedoen nie. As daar in Nederland, weens die bedreiging wat Engels inhou, ’n behoefte aan ’n manifes vir Nederlands bestaan, hoeveel te meer nie vir Afrikaans in sy huidige benarde situasie nie? Geen Afrikaansinstansie of Afrikaansdosent het hom verwerdig om te reageer nie. Dít is die geledere waaruit die redding van Afrikaans moet kom. Die mening het posgevat dat om vir Afrikaans te ywer ’n teken van politieke verkramptheid is. Dit word weerlê deur die voorbeeld wat deur Wannie Carstens gestel word. Hy is polities so verlig moontlik, maar dit weerhou hom nie daarvan om Afrikaans in woord en daad te ondersteun nie. Ongelukkig noop politieke byderwetsheid hom om nie taalsuiwerheid by Afrikaanssprekendes te bepleit nie. Hy is dus vry om Kaaps te ondersteun; daardie "variëteit van Afrikaans" wat myns insiens die voortbestaan van Afrikaans as ’n taal uit eie reg bedreig. Ek dink dat ’n belowende toekoms vir Afrikaans, naas Engels, slegs verseker kan word as ons sorg dat veral die woordeskat van Afrikaans duidelik van Engels onderskeibaar is.

Die verhouding in Suid-Afrika tussen Engels (die koloniale taal), Afrikaans (sowel ’n Germaanse as ’n inheemse taal) en Kaaps (’n tussen- of mengeltaal) kan met die oog op ’n toekomsblik vergelyk word met die taalverhouding in Paraguay tussen Spaans (die koloniale taal), Guarani (die inheemse taal) en Jopara (’n tussen- of mengeltaal). Soos die meeste Afrikaanssprekendes is die meeste Paraguane in ’n meerdere of mindere mate tweetalig. Soos in die geval van Engels en Afrikaans in Suid-Afrika is Spaans en Guarani amptelike tale in Paraguay. Ander ooreenkomste is dat Engels/Spaans dominant in die stede en in formele kommunikasie is terwyl Afrikaans/Guarani dominant op die platteland en in informele kommunikasie is. Engels/Spaans word (soms/dikwels) as meer gesofistikeerd as Afrikaans/Guarani beskou.

Die toekoms van Afrikaans/Guarani is onseker, maar met dié verskil: In Paraguay word die heil van Guarani deur die regering bevorder terwyl die Suid-Afrikaanse regering Afrikaans onsimpatiek, indien nie vyandig nie, gesind is. In die praktyk word die indruk gewek dat Engels (in ’n groot mate) die enigste amptelike taal is. Spaans en Guarani is die enigste twee amptelike tale in Paraguay, terwyl daar plaaslik naas Engels en Afrikaans nog nege amptelike tale is, wat die posisie van Afrikaans, in vergelyking met Guarani, verder verswak. In Suidelike Afrika word Afrikaans steeds in buurstate, veral in Namibië, gebruik, maar dit geniet daar geen amptelike status of ondersteuning nie. Guarani, daarenteen, geniet nie net aanhang in die buurstate van Paraguay nie, maar ook ’n groot mate van simpatie en selfs erkenning. Guarani het ’n fonetiese ortografie; iets wat ook in geskrewe Kaaps aangetref word. Dikwels word nóg die woordeskat van Standaardafrikaans nóg die spelling daarvan in Kaaps eerbiedig, wat ’n nadelige invloed op Afrikaans het.

Deesdae is al hoe meer Afrikaanssprekendes geneig om Engelse woorde in hulle taal te gebruik. By Guarani-sprekendes is daar dieselfde tendens deurdat hulle taal toenemend verspaans. Kaaps is plaaslik dié sprekende voorbeeld van ’n mengeltaal (Afrikaans en Engels). Kaaps se eweknie in Paraguay word Jopara genoem, wat letterlik ’n mengsel (van Guarani en Spaans) beteken. Dit is veral jonger mense wat geneig is om hulle Guarani in Jopara te laat oorgaan. Dit gebeur veral in stedelike gebiede. Daar is wêreldwyd ’n bevolkingsverskuiwing van die platteland na die stede. Wat in die stede gebeur, gee ’n aanduiding van wat vorentoe taalgewys kan/gaan gebeur. Dit impliseer ’n al hoe groter verskuiwing van Guarani na Jopara en moontlik ook van Afrikaans na Kaaps (as geen teenmaatreëls getref word nie); onder meer ook omdat daar meer jonger as ouer mense is. Soos by Kaaps se vermenging van Afrikaans en Engels word daar in die geval van Jopara van die (gemaklike) kodewisseling tussen Guarani en Spaans gewag gemaak. Die punt is dat die posisie van sowel Engels in Suid-Afrika as Spaans in Paraguay deur die opkoms van onderskeidelik Kaaps (of Engelsbesoedelde Afrikaans) en Jopara al hoe meer versterk word. Daar is gevolglik al hoe meer rede om besorg oor die toekoms van sowel Afrikaans as Guarani te wees.

Wat doen Afrikaansinstansies hieromtrent? ’n Kort antwoord is dat hulle geneig is om eerder Kaaps as Standaardafrikaans te bevorder. Ons het bv onlangs die onverkwiklikheid beleef dat die NP Van Wyk Louw-gedenklesing in Kaaps gelewer is. My beswaar teen Kaaps is nie teen wat eie aan Kaaps of Afrikaans is nie. Ek is slegs oor die groot Engelskomponent beswaard. Volgens my vertolking bring die koestering van Kaaps mee dat Afrikaansinstansies daarmee nie net die oorheersing van Engels aktief bevorder nie, maar terselfdertyd ook aandadig aan die ondergang van Afrikaans is. Onderliggend hieraan is daar politiek. Kaaps word met bruin mense, wat as voorheen benadeeldes geklassifiseer word, geassosieer en Standaardafrikaans met wit mense, wat as voorheen bevoordeeldes geklassifiseer word. Politieke byderwetsheid bring mee dat kant (noodwendig) vir Kaaps en bruin mense gekies word.

Minstens twee dinge word hiermee buite rekening gelaat of doelbewus geïgnoreer: Standaardafrikaans word deurlopend evolusionêr aangepas én Standaardafrikaans is dié aangewese Afrikaansvariëteit waaraan die toekoms van die taal toevertrou behoort te word. In eenheid, insluitende taaleenheid, is daar immers krag; dus nie in die bevordering van alle Afrikaansvariëteite soos Afrikaansinstansies dikwels met oorgawe bepleit nie. Hulle strategie help die ondergang van Afrikaans aan.

Daar is iets anders wat in hierdie strategie opval. Afrikaansinstansies toon ’n gebrek aan doodgewone moed om direk of onomwonde die heil van Afrikaans te bevorder. Voorkeur word aan ander oorwegings as Afrikaans gegee. Dit gaan eerder om politieke byderwetsheid as taaloorwegings. Wat by voorkeur bevorder word, is bv versoening, nasiebou en diversiteit. Afrikaansinstansies spreek hulle dikwels ook sterk ten gunste van die bevordering van moedertaalonderrig, meertaligheid en die gebruik van Afrikatale uit. Maar dit word gedoen sonder om daarop aan te dring dat spesifiek Afrikaans in al drie hierdie hoedanighede moet figureer. Sodanige aandrang is noodsaaklik omdat Afrikaans andersins in al drie gevalle uitgesluit kan word.

Dit is bekend dat die regering verkies om Afrikaans nie as ’n (egte) Afrikataal te beskou nie. In hierdie opsig is hy nie heeltemal verkeerd nie. Die oorsprong van Afrikaans is in Europa. Plaaslik het veral Hollands/Nederlands veranderings ondergaan en is dit tot ’n volwaardige, eiesoortige taal, Afrikaans, uitgebou. Die primêre taak van Afrikaansinstansies behoort die bevordering van die heil van Afrikaans te wees; ’n taal uit eie reg wat so duidelik moontlik van Engels onderskeibaar behoort te wees.

.....

LitNet Akademies-resensie-essay: Kaaps in fokus

.....

In Kaaps is die massiewe invloed van Engels waarneembaar (Frank Hendricks en Charlyn Dyers (reds), Kaaps in fokus, Stellenbosch: Sun Media, 2016, bl 47). Voorstanders van Kaaps wil hê dat "negatiewe ideologieë" soos taalpurisme en taalhiërargie laat vaar moet word (65). Wat taalhiërargie betref: Al is Engels ’n wêreldtaal en Afrikaans nie, behoort Engels plaaslik nie hoër as Afrikaans geag te word nie. Afrikaans word heel moontlik steeds in ’n groter mate as Engels dwarsoor die land gepraat en verstaan. By die sogenaamde variëteite van Afrikaans is daar ontologies ook nie sprake van ’n hiërargie nie omdat bv sowel Standaardafrikaans as Kaaps werklik bestaan.

Maar kwalitatief behoort ’n hiërargie erken te word. Kaaps is nie volwaardige Afrikaans soos soms beweer word nie (97). Dit is ’n mengeltaal wat weens sy groot Engelskomponent die voortbestaan van Afrikaans bedreig. In die belang van Afrikaans behoort Standaardafrikaans hoër as Kaaps geag en aktief bevorder te word. Afrikaansinstansies doen Afrikaans ’n ondiens aan deur Kaaps (by voorkeur) vir bevordering uit te sonder.

.....

Ons kom van vêr: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

.....

Daar word doelbewus valshede verkondig om stemming ten gunste van Kaaps en ten koste van Standaardafrikaans te maak. Byvoorbeeld, Standaardafrikaans is glo "'gesuiwer' van Khoi, Maleisiese en slawe-invloede" (WAM Carstens en Michael le Cordeur (reds), Ons kom van vêr, Tygervallei: Naledi, 2016, bl 371). Die "beheptheid" met "suiwer" Afrikaans moet glo ter wille van bv nasiebou laat vaar word (376). Kaaps word selfs verhef tot die "kerndialek" van Afrikaans (565).

.....

Video: "Die toekoms van Kaaps"-webinaar

.....

’n Webinaar is vanjaar op 16 Junie – doelbewus op Jeugdag, wat op ’n politieke oriëntasie dui – oor die toekoms van Kaaps gehou; nie die toekoms van Afrikaans nie, terwyl Afrikaans se toekoms baie meer onseker as dié van Kaaps is. By daardie geleentheid is beweer dat Kaaps die oudste Afrikaansvariëteit is. Met uitsprake oor Kaaps soos dat dit dié kerndialek en ouer as ander Afrikaansvariëteite is, word gepoog om ’n hiërargie daar te stel waarvolgens Kaaps selfs hoër as bv Standaardafrikaans geag word.

Wat hier gedoen word, is erg en heel moontlik doelbewus misleidend. Die Kaaps (of Kaaps-Hollands) wat die vroegste vorm van Afrikaans was, was iets heeltemal anders as die hedendaagse Engelsbesoedelde Kaaps, wat eers ná 1806 sy intrede gemaak het. Vroeë Kaaps/Kaaps-Hollands het Afrikaans bevorder, terwyl die latere en veral hedendaagse Kaaps ’n vernietigende uitwerking op Afrikaans as taal uit eie reg het. Dit is nie moontlik om hedendaagse Kaaps sonder kennis van Engels te verstaan nie. Wat in geskrewe Kaaps opval, is dat Engelse woorde altyd korrek gespel word. Afrikaanse woorde, daarenteen, word in baie gevalle eerder foneties as korrek gespel. Dit dui op agting vir Engels en ’n gebrek aan respek vir Standaardafrikaans.

Die absurde situasie is dat Kaaps sonder ’n Afrikaanswoordeboek verstaanbaar, aanvaarbaar of "korrek" geskryf kan word, maar – sekerlik in baie gevalle – nie sonder ’n Engelswoordeboek nie. Dit bevestig my standpunt dat hedendaagse Kaaps eerder Engels as Afrikaans bevorder. Daar is ’n ingeboude dislojaliteit jeens Afrikaans in Engelsbesoedelde Kaaps. Daar is al beweer dat diegene wat ook suiwer(der) Afrikaans magtig is, Kaaps soms doelbewus gebruik (eintlik misbruik) om wit Afrikaanssprekendes uit te tart. Daar is ook bloedweinig ondersteuning in bruin geledere vir die stryd wat ’n Gideonsbende wit Afrikaanssprekendes ten bate van Afrikaans voer. "Bruin mense is nie militant by die taalstryd betrokke nie, want hul voortbestaan word nie deur die afskaling van Afrikaans bedreig nie" (Hendricks en Dyers, 91). By baie (behoudende) Afrikaanssprekende witmense, daarenteen, is Afrikaans ’n (selfs dié) kernelement van hulle kultuur.

Sedert 1994 het Afrikaans merkbaar agteruitgeboer. Afrikaans is die enigste plaaslike taal wat toe baie aan (amptelike) status ingeboet het. Die regerings op al drie vlakke kommunikeer sedertdien by voorkeur in Engels. Maar daar is ook baie klein jakkalsies wat die Afrikaanswingerd verder verwoes. Voorheen het Afrikaanssprekendes daarop aangedring om in Afrikaans in winkels bedien te word. Deesdae is daar meesal geen sprake hiervan nie. Die assistente kan of wil nie Afrikaans verstaan nie; om van praat nie te praat nie. Sake-ondernemings het meesal Engelse name. Dié wat ook ’n Afrikaanse naam gehad het, het dit laat vaar. Daar is nie meer iets soos ’n poskantoor, Ou Mutual of Eerste Nasionale Bank nie. Wanneer laas het u ’n nota op ’n deur gesien wat OOP of TOE lui of in Afrikaans vra dat ’n masker gedra moet word? Op RSG word Afrikaanse advertensies dikwels met Engelse slagspreuke versier; leuses wat net so goed in Afrikaans geformuleer kan word. Produkname en beskrywings op produkte is deesdae, anders as voorheen, meesal eentalig Engels. Op RSG word die voorletters by vanne dikwels Engels uitgespreek terwyl Engelssprekendes hulle nie verwerdig om voorletters Afrikaans uit te spreek nie.

Anders as in die vorige eeu is daar bitter min of geen sprake nie van Afrikaansinstansies wat hulle teen sodanige miskenning van Afrikaans uitspreek. Katastrofiese Afrikaansverliese, soos die verengelsing van die eens Afrikaanse universiteite, word halfhartig teengestaan en spoedig te gelate aanvaar. Daar word in gebreke gebly om die Afrikaanssprekendes wat die leiding in die vernietiging van tersiêre Afrikaansonderrig geneem het, na behore te veroordeel. Daar word blykbaar van Afrikaanssprekendes verwag om hierin te berus omdat Afrikaans maar een van elf amptelike tale is, die regering glo om verstaanbare redes voorkeur aan Engels op alle terreine gee, ens. In werklikheid behoort Afrikaanssprekendes hulle te verset as hulle ’n situasie anders wil hê as wat dit is, anders word al hoe meer inbreuk op die regte en voorkeure van Afrikaanssprekendes gemaak. Eentalige Engelsheid word geregverdig met dié mite: Almal verstaan mos Engels. Bowendien, dit is nou glo te duur om aankondigings, omsendbriewe en advertensies op televisie en in die pers in Afrikaans aan te bied, al is sodanige koste in die vorige eeu nie as ’n onoorkomelike struikelblok beskou nie.

In ’n mate herdenk Afrikaansinstansies jaarliks Afrikaansdag (14 Augustus), hoewel daar blykbaar geen groot entoesiasme vir die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) is nie omdat die agt stigters wit nasionaliste en daarby mans was. In die jaarprogram op die webwerf van die Afrikaanse Taalmuseum en -monument (ATM) word Afrikaansdag nie eens genoem nie. Afrikadag en Mandeladag word wel elke jaar getrou gevier. Daar is geen sprake dat 6 April, die dag waarop Hollands, as die voorloper van Afrikaans, aan die Kaap gevestig is, deur die ATM in sy huidige gedaante herdenk sal word nie. ’n Mens sou dink dat ander Afrikaansinstansies die ATM tereg sou wys, maar dit word nie gedoen nie omdat hulle deesdae self (grootliks) in gebreke bly om die gebeure op 6 April 1652 te herdenk. Waarmee al hierdie instansies in ’n meerdere of mindere mate besig is, is om wit mense se (mede-)eienaarskap van Afrikaans sover moontlik te verswyg en dit aan die Khoisan en die slawe en diegene se nageslag oor te dra.

Die ontstaan van Afrikaans word daarom, in navolging van Christo van Rensburg se polities byderwetse voorstel, deesdae graag op 1595 gestel, al is dit hoe vergesog. Dit help immers met die verinheemsing van Afrikaans en die verdoeseling van Afrikaans se Europese wortels en die onoortrefbare rol wat wit mense in Afrikaans gespeel het en steeds speel. Om dieselfde redes word die Bo-Kaap die bakermat van Afrikaans genoem, al het die slawe, wat in 1834 (effektief 1838) vrygestel is, hulle eers later daar gevestig. Die huidige pogings om Afrikaans van Afrikanerssprekende witmense te ontspeen, is tot mislukking gedoem omdat die dominante rol van Afrikaners in die ontwikkeling en uitbouing van Afrikaans onontkenbaar is. Dit is (gewoonlik) nie moontlik om ’n spesifieke datum aan die ontstaan van ’n taal te koppel nie. "Die historikus GD Scholtz het jare gelede aangevoer dat Afrikaners op 9 Februarie 1657 uit die vestiging van nege Vryburgergesinne aan die Liesbeekrivier ontstaan het" (Flip Buys, Die pad na selfbestuur, Centurion: Kraal Uitgewers, 2019, bl 203). Eerder as enige ander jaartal kan 1657 as die begin van Afrikaans beskou word.

Die indruk wat Afrikaansinstansies by my wek, is dat hulle futloos is. As dit anders was sou hulle bv lankal beswaar teen die heersende politieke aktivisme by die ATM aangeteken het. Die ATM, wat beheer oor twee van die allerheiligste Afrikaanskleinode (die museum en monument) uitoefen, erken openlik dat die bydraes van wit mense tot Afrikaans op die agtergrond geskuif word sodat die aandag op diegene wat na bewering voorheen gemarginaliseer is, gevestig kan word. Daar word selfs so ver gegaan as om die Taalmonument as ’n monument vir al die inheemse tale te beskou. Vóór 1994 sou sulke skuiwe nie net luide protes uitgelok het nie, dit sou heeltemal ongehoord gewees het. Deesdae word kwalik ’n piepgeluid daaroor gemaak.

Wat ek hier bo en op 28 Mei oor Afrikaansinstansies geskryf het, is in ’n groot mate ook op Afrikaansdosente van toepassing. In werklikheid is dit vir hierdie dosente baie makliker as vir ’n instansie om vir Afrikaans in die bres te tree. Iedere dosent kan immers self oor sy/haar standpunt en optrede besluit. Dit hoef nie vooraf vir goedkeuring aan ’n groep persone voorgelê te word nie. Daar behoort bv iets soos akademiese vryheid te bestaan. Ek roer sake aan wat van deurslaggewende belang vir die heil van Afrikaans is. Nogtans swyg Afrikaansdosente hierdie sake in dieselfde mate as Afrikaansinstansies dood. Dit is nie in die beste belang van Afrikaans nie. Dit is myns insiens die dure plig van sowel Afrikaansinstansies as Afrikaansdosente om duidelike leiding oor taalgebruik, bv taalsuiwerheid, te gee; des te meer as die voortbestaan van Afrikaans, soos deur my aangetoon, daarvan (kan) afhang.

Lees ook:

’n Manifes vir Afrikaans