Goeiemiddag aan al ons gaste: lede van die WAT-direksie en die WAT Trust, vriende en weldoeners van die WAT, die WAT-personeel en hulle gades.
Dit is vir my ’n besonderse voorreg om namens die WAT-span die letter U aan u bekend te stel. Net soos in die geval van die letter T, wat ’n jaar gelede bekendgestel is, word die letter U slegs aanlyn gepubliseer. Hierdie nuutste trajek van die WAT strek vanaf die inskrywing vir die letter U as die 21ste letter van die alfabet tot by die woord Uzzi-masjiengeweer. Dit bevat 2 144 lemmas, 5 351 betekenisonderskeidings, 13 962 voorbeeldsinne, 792 poëme en 252 uitdrukkings.
Al is hierdie trajek een van die korter dele van die WAT in vergelyking met die lywiger K- en S-dele, was daar nie in U ’n tekort aan uitdagings nie. Ek sê altyd “Hoe korter die woord, hoe moeiliker is die bewerking daarvan.” Neem byvoorbeeld die woord uit. ’n Mens sal dink dat so ’n klein woordjie tog nie veel om die lyf kan hê nie. Totdat jy dit leksikografies begin bewerk. Uit kan as voorsetsel, byvoeglike naamwoord, bywoord, werkwoord en tussenwerpsel optree. Die voorsetsel het 19 verskillende betekenisonderskeidings, die byvoeglike naamwoord 20, die bywoord 3, die werkwoord 4, en die tussenwerpsel 3 – dus ’n totaal van 49 betekenisonderskeidings vir so ’n klein woordjie! En dan is daar ook nog ’n hele klomp uitdrukkings waarin dit voorkom.
Om so ’n woordeboekinskrywing met al sy woordsoorte en betekenisonderskeidings tot stand te bring, is nie ’n eenvoudige taak met ’n eenduidige resultaat nie. Daar is verskillende vlakke of lae wat deursoek moet word om by die kern of essensie uit te kom. En dit het my aan die goeie ou ui laat dink.
Die ui dien as ’n simbool vir verskillende dinge oor die wêreld heen. In sommige kulture word dit in huweliks- en begrafnisrituele gebruik en as ’n simbool van die ewige lewe gesien as gevolg van die konsentriese lae daarvan. Volgens oorlewering het soldate die plant geëet om dapper te wees en hulle teen bose geeste te beskerm. Ander beweer dit bevorder haargroei. En dan is daar natuurlik die bekende verwysing na die lae waaruit ’n ui bestaan wanneer Donkey in die fliek Shrek vir Shrek sê dat Ogres soos uie is omdat hulle kompleks is (en nie omdat hulle stink of jou laat huil nie, soos wat Shrek gedink het Donkey bedoel nie).
So bestaan die werk van die leksikograaf ook uit verskillende lae: die voorbeeldmateriaal in die vorm van duisende kaartjies, aanlyn bronne en die magdom voorbeeldmateriaal in ons digitale korpus wat deursoek moet word; die navorsing wat in die duisende boeke en tydskrifte in ons eie biblioteek en ook op die internet gedoen moet word; die bewerking van die woordeboekartikel wat self bestaan uit ’n groot aantal inligtingstipes, waaronder die definisie en voorbeeldsinne, wat korrek weergegee moet word; die navrae wat aan vakkundige medewerkers uitgestuur moet word om seker te maak jy sit nie die pot mis nie – al hierdie verskillende stappe kan ook beskou word as die lae van die ui wat afgeskil moet word voordat daar by die kern, naamlik definisie van die woordeboekinskrywing, uitgekom kan word.
Natuurlik is die simboliek van die ui ook hier om ’n ander rede ter sake: Net soos ’n ui jou laat huil wanneer jy dit afskil, net so kan hierdie proses waarna ek so pas verwys het, jou ook laat huil! Veral wanneer dit gaan oor skeibare werkwoorde! En daar was baie van hulle (ongeveer 750) in hierdie deel! Die redaksie sal presies weet wat ek bedoel!
Die letter U bevat, soos al die vorige dele van die WAT, ’n verskeidenheid inskrywings waarmee die rykdom van Afrikaans geïllustreer word. Vervolgens wil ek graag vir u ’n paar woorde, uitdrukkings of betekenisonderskeidings uit U uitlig om dit te illustreer.
Verouderde of verouderende woorde wat in die nuutste deel voorkom, is onder andere die volgende:
uitflits as sinoniem van uitsaai (’n Berig is oor die radio uitgeflits.)
uitkwint wat beteken “klap, slaan of ’n pak gee”
uitruim as sinoniem van ontruim (Hy moes vandag sy pos as direkteur uitruim.)
uitskilder as sinoniem van uitverf
uitvel as sinoniem van afransel, maw “’n goeie pak slae of ’n loesing gee”
uitverhuis as sinoniem van trek (Ons word verplig om uit te verhuis.)
Aan die ander kant bevat die deel ook moderne of relatief moderne woorde, soos
Uber
ubuntu
USB as afkorting vir universele seriële bus
uitveeknoppie en uitwisknoppie as rekenaarterme vir die Engels delete button
uitvis en uitvissing waar dit gaan oor die bedrog wat mbv bedrieglike e-posboodskappe, SMS’e, ens gepleeg word om gebruikers te probeer mislei.
Woorde uit verskillende registers kom in die U-trajek voor. Daar is:
woorde uit die geselstaal, bv ugh, uh, uh-huh, uhm, uh-uh, uitcheck, uitfigure, uitmis (“misloop”), uitspoel (“opgooi”), uitstiek (“opdaag”), uittrekmeisie (“ontkleedanseres”)
neerhalende woorde, bv uilskuiken (“iem. wat dom is”), uitskot (“mense wat deur ander geminag en verwerp word”), uitwerpsel (“uitgeworpene”)
woorde in formele taalgebruik, bv wanneer u gevolg word deur ’n titel of aanspreekvorm, soos in U Hoogheid of U Majesteit.
streektaalwoorde, bv uitluggie (“ruskans of verposing”) uit die Oos-Kaap en Namibië; uitskelmooi en uitskelryk (“in ’n baie hoë mate mooi, ryk”) uit die Sandveld
plat woorde, bv uitbliksem, uitdonner, uitgevreet, uitmoer, uitneuk, uitvrek.
Omdat die WAT Afrikaans in sy wydste omvang weergee, sal vaktaalterme ook opgeneem word. In hierdie deel kom woorde of uitdrukkings voor uit onder andere die sterrekunde (soos die uitdyende heelal, umbra, uurhoek en uursirkel); wiskundige terme (soos uitsettingsellipsoïed, uitvalshoek en universele versameling); sportterme (soos uitswaaibal en uitswaaier); chemie- en fisikaterme (soos uitsettingskromme, uitstraling, uitvries, uitwaartse krag, uitwissel, undekaan en univalent); en terme uit die geneeskunde (soos uitruiltransfusie, umbilektomie, umbilikale breuk, universele ontvanger en universele skenker).
Idiomatiese uitdrukkings illustreer die kreatiwiteit en kleurrykheid van ’n taal die beste. In die U-trajek kom onder andere die volgende idiome voor:
van die uiwe op die druiwe – “om die onderwerp te verander of so terloops daarby aan te sluit”
jou uil vir ’n arend (meer dikw. swaan) aansien – “van mening wees dat iem. of iets wat joune is, veral jou kind, die beste is, of beter is as in werklikheid”
uithaal en wys – “al jou kragte inspan en wys waartoe jy in staat is”
dit uitkap – “geesdriftig, vrolik of uitbundig wees of iets vrolik en met oorgawe en geesdrif doen”
uitkruip vir jou suiker – “vir jouself sorg of jou eie inkomste verdien”
in uitroeptekens praat – “hard, duidelik of uitdrukkingsvol praat”
iemand uitry – “iem. vermoei, uitmergel of onderkry”
jou nie uittrek voor jy gaan slaap nie – “nie van jou besittings afstand doen voor jou dood nie”
uitgevat soos ’n nat kat – “baie deftig, mooi of spoggerig aangetrek”
die uurglas loop leeg – “die tyd is besig om verby te gaan of min te raak”.
Wat die tipes woorde of uitdrukkings uit hierdie deel van die WAT betref, wil ek afsluit met enkele interessante etimologieë wat daarin voorkom:
U-boot – uit Duits, verkorting van Unterseeboot wat “onderwaterboot” beteken
udometer “reënmeter” – udo uit Latyn udus wat “klam, nat” beteken
uitsmyter “broodjie met eiers, ham, kaas en tamatie – uit Ndl. en word wsk. so genoem omdat die gereg vinnig voorberei kan word en voor sluitingstyd, voordat gaste uitgesmyt word, geëet kan word
ukelele – uit Hawaiïes ukukele wat lett. “springende vlooi” beteken, wsk. so genoem n.a.v. die bynaam “ukulele” wat aan die klein geboude, lewendige Britse weermagoffisier gegee is wat graag die instrument in die hof van ’n Hawaiïese koning bespeel het, wat daartoe aanleiding gegee het dat sy bynaam op die instrument oorgedra is.
U gaan dalk nou wil huil of my dalk wil uitkwint as ek weer na die ui verwys, maar dit dien ook vir my as ’n simbool van die manier waarop die WAT funksioneer. Al die vriende en weldoeners van die WAT en van Afrikaans kan as die buitenste laag beskou word wat die WAT omhul. Ons hoofredakteur, Phillip, is die volgende beskermende laag wat ’n samebindende rol speel en toesien dat die ui nie uitmekaarval nie. Die administratiewe steundiens wat uit ons finansiële beampte en kantoorbestuurder, Marike, bestaan, kan as ’n volgende laag van beskerming beskou word deurdat sy die lewe vir die res van die personeel so glad as moontlik laat verloop. Daarna vorm die redaksionele steundiens ’n verdere laag, want hulle hulp het direk betrekking op die redaksionele proses wat uitgevoer moet word. Hier wil ek dan graag vir Tanja as bestuurder en vir haar span, Nancy, Martie, Rika, Carin, tannie Ilse, Hermien en almal wat help om voorbeeldmateriaal te ekserpeer, in te tik en te kontroleer, bedank vir al die hulp wat hulle aan die redaksie verskaf. Die binneste laag is dan die redaksie. Ek wil graag van die geleentheid gebruik maak om die senior mederedakteur, Alet, te bedank vir haar hulp as medenasiener en -kontroleerder, en daarmee saam wil ek graag vir André, Charléne en Gerda bedank wat as hulpnasieners opgetree het en wat ons gehelp het om die manuskrip betyds gereed te kry vir publikasie. Ek wil graag ook die res van die redaksie bedank vir die speurwerk en sleurwerk wat met soveel geesdrif uitgevoer is om hierdie trajek op die virtuele rak staan te maak: Liza, Dané, Esmaré, Naomi, Fred, Gerda, ons verjaardagmeisie Jana, Dylan en Perlin. Baie, baie dankie aan elkeen wat ek hier bo genoem het. Soos ek al in die verlede genoem het, is hierdie ’n spanpoging en nie iets wat een of twee mense of selfs net ’n redaksie op sy eie kan regkry nie. En om deel van hierdie spesifieke span te wees, is vir my ’n uitsonderlik groot voorreg en vreugde.
Ons vier vandag die publikasie van U, maar met die aanlyn plasing van hierdie nuutste deel word die hele WAT, van A tot by U, opnuut opgelaai, wat beteken dat baie woorde wat met die vorige plasing ontbreek het en intussen bewerk is, nou aanlyn gaan verskyn. Enkele voorbeelde van sulke hiate, wat hoofsaaklik deur Dylan en Perlin bewerk is, is aardverwarming, beurtwater, bloediamant, botoks, calamari, damprook, digitaliseer, dinkskrum, dooswyn, geldwassery, geselsprogram, imbizo, koppelvlak, megapieksel, metroseksueel, naanbrood, oorwurm, pepersproei, QR-kode, rommelstatus en stroomdiens.
Die uurglas is besig om leeg te loop vir die eerste rondte van die WAT. Die woordeboek moet volgens die bepalings van die Tienjaarplan teen 2028 voltooi wees. Behalwe die uiebroodresep wat ek nog met u wil deel, wat bly oor? Natuurlik V, W, X, Y en Z. Die vordering met die letter V verloop goed. Op die oomblik is byna 100 van die totale 228 V-pakkies al in eerste bewerking voltooi. Die letter V sal in 2027 aanlyn gepubliseer word.
Mag ons almal die wysheid van uile hê wanneer ons die laaste vyf letters van die alfabet met nuwe ywer aanpak. Mag ons uithaal en wys in ons pogings om die Tienjaarplan ten uitvoer te bring en suksesvol te laat uitspeel. Mag ons daarna die uurglas omdraai en met die nodige uithouvermoë van voor af begin en die woordeboek van A tot by Z herbewerk op die uitsonderlike manier wat net ’n WAT-span kan!
Ek dank u.
Die bekendstelling van U het op 14 Oktober 2024 plaasgevind.
Lees ook:
Foto’s en video’s: WAT stel T bekend op luisterryke T-partytjie