*********
Zondi het ’n humoristiese staaltjie vertel van ’n Amerikaner, ’n Rus en ’n Suid-Afrikaner op ’n vliegtuig. Die Amerikaner spog dat hulle eerste op die maan was, die Rus spog dat hulle eerste in die ruimte was, waarop die Suid-Afrikaner beloof Suid-Afrika gaan die eerste land wees om op die son te land.
Toe hulle vir hom sê dat dit te warm is, sê die Suid-Afrikaner dis geen probleem nie, hulle sal in die nag op die son land. “Dit,” het Zondi gelag, “is soms die logika agter Suid-Afrika se benadering tot strategiese vennootskappe: groot ambisies, maar swak beplanning.”
*********
Mandira Bagwandeen en Siphamandla Zondi het by die pas afgelope Suidoosterfees gesels oor Suid-Afrika se internasionale beleid, sy rol in BRICS, en die breër vraag van Afrika se strategiese vennootskappe in ’n vinnig veranderende geopolitieke landskap.
Die gesprek, wat die gehoor laat nadink het oor Suid-Afrika se globale posisie, het temas ingesluit uit Zondi se werk in boeke soos Africa’s strategic partnerships with BRICS and other emerging countries.
Jean Oosthuizen gee ’n oorsig van hierdie Jakes Gerwel-gesprek.
Mandira Bagwandeen en Siphamandla Zondi (foto: Jean Oosthuizen)
Die kritiek op Suid-Afrika se onvermoë om ’n betekenisvolle rol op die wêreld se geopolitieke verhoog te speel moenie voor die deur van die land se politieke leiers gelê word nie.
Dit is die landsburgers se eie skuld, want dit is hulle wat die leiers verkies wat toelaat dat suksesvolle ondernemings, soos Suid-Afrika se staatseie lugvaart- en verdedigingsmaatskappy, Denel, heeltemal ten gronde gegaan het.
Hierdie vingerwysing aan die land se kiesers kom van ’n vooraanstaande akademikus, Siphamandla Zondi, tydens die afgelope Suidoosterfees in Kaapstad.
Kaapstad se Suidoosterfees, ’n viering van die land se diverse kulturele tapisserie, het vanjaar ’n besonder insiggewende gesprek opgelewer tussen twee vooraanstaande akademici: Siphamandla Zondi, ’n gerespekteerde kenner in politieke wetenskappe en internasionale verhoudinge aan die Universiteit van Johannesburg, en Mandira Bagwandeen, ’n senior navorsingsgenoot by die Nelson Mandelaskool vir Openbare Bestuur aan die Universiteit van Kaapstad.
Die onderwerp was Suid-Afrika se internasionale beleid, sy rol in BRICS en die breër vraag van Afrika se strategiese vennootskappe in ’n vinnig veranderende geopolitieke landskap. Die gesprek, wat die gehoor laat nadink het oor Suid-Afrika se globale posisie, het temas ingesluit uit Zondi se werk in boeke soos Africa’s strategic partnerships with BRICS and other emerging countries.
Hierdie boek, onder redaksie van Zondi en Hellen Adogo, ondersoek Afrika se strategiese vennootskappe met opkomende magte, en fokus op insigte uit die globale Suide, soos BRICS-lande, Iran, Turkye, Japan en Suid-Korea. Met die klem op Afrika-agentskap.
’n Herhalende tema is Afrika se ontwikkelende diplomatieke strategie om hierdie vennootskappe te balanseer, terwyl sy breër ontwikkelingsbelange beskerm word. Die boek het ten doel om ’n omvattende begrip te bied van die geleenthede en kompleksiteite in Afrika se strategiese vennootskappe, en die invloed daarvan op Afrika se posisie in die globale arena.
Suid-Afrika se internasionale beleid is dikwels onder die loep, met kritici wat vra of die land se verbintenis met BRICS (Brasilië, Rusland, Indië, China, Suid-Afrika, en onlangs uitgebrei met lande soos Egipte en Saoedi-Arabië) werklik strategies is, of bloot ’n poging om aan die “groot tafel” te sit.
Zondi het die gesprek met ’n skerp waarneming geopen: “Suid-Afrika het op ’n stadium strategiese vennootskappe met 36 lande gehad. Maar wat beteken ‘strategies’ as dit so wyd toegepas word?”
As Duitsland van strategiese vennootskappe praat, dan praat hulle van slegs drie vennootskappe, naamlik tussen Duitsland en die VSA, Duitsland en die Europese Unie en tussen Duitsland en China. Amerika beskou sowat 10 lande op ’n slag as strategiese vennote. Dit sluit in vennootskappe met lande soos Suid-Korea, Brittanje, Japan en ’n paar ander.
Zondi sê dit laat die vraag ontstaan wat bedoel Suid-Afrika daarmee as hy praat van strategiese vennootskappe met so baie lande? Hy sê dit is moontlik om ’n normale vennootskap strategies te noem net om die ander een goed te laat voel sonder dat daar enige voordeel is.
Hy het ’n humoristiese staaltjie vertel van ’n Amerikaner, ’n Rus en ’n Suid-Afrikaner op ’n vliegtuig. Die Amerikaner spog dat hulle eerste op die maan was, die Rus spog dat hulle eerste in die ruimte was, waarop die Suid-Afrikaner beloof Suid-Afrika gaan die eerste land wees om op die son te land. Toe hulle vir hom sê dat dit te warm is, sê die Suid-Afrikaner dis geen probleem nie, hulle sal in die nag op die son land. “Dit,” het Zondi gelag, “is soms die logika agter Suid-Afrika se benadering tot strategiese vennootskappe: groot ambisies, maar swak beplanning.”
Suid-Afrika se verhouding met BRICS het ook in die gesprek opgeduik. Zondi beskou BRICS as ’n gulde geleentheid vir Suid-Afrika om deel te neem aan ’n gesprek oor strategiese vennootskappe. Hy het egter sy bedenkinge hoe Suid-Afrika dit benut. Suid-Afrika is al 10 jaar lid van BRICS, maar volgens Zondi weet die land nie hoe om dit te kapitaliseer en tot sy voordeel te gebruik nie.
Hy het opgemerk dat Suid-Afrika se BRICS-lidmaatskap toegang bied tot sowat 40% van die wêreld se Bruto Binnelandse Produk (BBP) in koopkragpariteit (PPP), wat in 2023 op ongeveer 36–37% geskat is, met vooruitskattings wat dit nader aan 40% plaas. “Dit is ’n ongeëwenaarde geleentheid,” het hy gesê, “maar die vraag is of ons die kapasiteit en visie het om dit te benut.” Hy het gewaarsku dat ongelyke vennootskappe, waar Afrika bloot as ’n grondstofverskaffer dien, die risiko inhou dat die kontinent “die maaltyd op die tafel word, eerder as ’n deelnemer aan die ete”.
Hy beskou BRICS as ’n teenwig teen die Wes-dominante wêreldorde. “Met BRICS verteenwoordig ons ongeveer die helfte van die wêreld se bevolking en ’n groeiende deel van globale BBP.”
Een van Zondi se mees treffende punte was dat Afrika se grootste uitdaging nie materiële armoede is nie, maar ’n “psigologiese probleem”. Hy het Europa se herstel na die Donker Eeue (400–1000 nC) as voorbeeld gebruik. “Europa het uit 400 jaar se isolasie gestyg deur selfvertroue te herwin,” het hy gesê. “Hulle het wetenskaplik geïnnoveer, ekonomies gegroei en polities gestabiliseer. Afrika het nog nie geleer hoe om dit te doen nie. Niemand doen besigheid met iemand wat nie in homself glo nie.” Hy het China se ekonomiese opkoms oor die afgelope 20 jaar toegeskryf aan dié land se onwrikbare selfvertroue.
Hy het ook gewys op Afrika se demografiese en natuurlike voordele. “Afrika het die wêreld se jongste bevolking, groot natuurlike hulpbronne en toegang tot oseane wat handel vergemaklik,” het hy gesê. “Maar ons besef nie ons eie waarde nie. Ons gaan na die onderhandelingstafel en bedel, in plaas van om beter te beding.” Hy het die Afrika Unie (AU) se Agenda 2063 as ’n goeie bloudruk beskou, maar gewaarsku dat implementering traag is weens ’n gebrek aan politieke wil.
Agenda 2063 is die AU se strategiese raamwerk vir die sosio-ekonomiese transformasie van Afrika oor ’n tydperk van 50 jaar, met die doel om ’n “geïntegreerde, voorspoedige en vreedsame Afrika” te skep wat deur sy eie burgers aangedryf word en ’n dinamiese krag in die globale arena is.
Dit is in 2013 tydens die AU se 50ste herdenking in Addis Abeba geloods en amptelik in 2015 tydens die 24ste AU-beraad aangeneem. Die agenda is gewortel in Pan-Afrikanisme en die visie van ’n Afrika-renaissance, en bou op vroeëre inisiatiewe soos die Lagos Plan van Aksie (1980) en die AU se Nuwe Vennootskap vir Afrika se Ontwikkeling (NEPAD).
Zondi het die tragiese agteruitgang van Denel, Suid-Afrika se staatseie lugvaart- en verdedigingsmaatskappy, as ’n waarskuwing gebruik. “Die VSA was die eerste land wat ons Rooivalk-aanvalhelikopter gekoop het,” het hy gesê. Later het ander lande gevolg, maar uiteindelik is Denel as gevolg van korrupsie en wanbestuur tot so ’n mate vernietig dat daar geen vliegtuie meer is om te verkoop nie.
Hierdie verskynsels soos Denel se ondergang verongeluk Suid-Afrika se vermoë om in globale verdedigingsmarkte mee te ding, sê hy.
’n Verrassende draai in die gesprek, was Zondi se klem op die rol van die land se kiesers. “Ons blameer die leiers, maar wie kies hulle?” het hy gevra. “Suid-Afrika is lid van BRICS, ’n klub wat 40% van die globale BBP verteenwoordig, maar ons burgers hou leiers nie aanspreeklik nie. Ons sê nie: ‘Jy is uitgenooi na die wêreld se rykste klub, maar jy onderhandel nie namens ons nie.’” Hy het burgers opgeroep om waaksaam te wees en leiers met hulle stembriefies te dwing om strategiese geleenthede te benut.
Met verwysing na Donald Trump se boelietaktiek teenoor veral kleiner lande en spesifiek Suid-Afrika, het hy gesê Suid-Afrika kan nie alleen met groot moondhede soos die VSA onderhandel nie.
Dit help nie ’n land soos Suid-Afrika met ’n bevolking van ongeveer 60 miljoen dink hy kan manalleen met groot lande wat bevolkings van miljoene mense het, op dieselfde basis onderhandel tot voordeel van homself nie. Daarvoor is strategies praktiese vennootskappe met ander Suider-Afrikaanse lande nodig om groter bedingingsmag te hê.
“Ons moet saam met ander Suider-Afrikaanse lande werk. Dit geld ook vir onderhandelinge met iemand soos Trump.” Hy het die potensiaal van Suid-Afrika se platinum, sitrus en ander uitvoere beklemtoon, maar gewaarsku: “Dit help nie jy het produkte, maar vergeet dit by die huis as jy mark toe gaan nie.”
Zondi het die gesprek afgesluit met ’n Afrika-spreuk: “’n Lelike kind van jou is meer werd as jou buurman se mooi kind.” Hiermee het hy bedoel dat Afrika na binne moet kyk en sy eie rykdom, van hulpbronne tot menslike kapitaal, moet benut. “Ons is ’n ryk kontinent,” het hy gesê. “As ons dit besef en strategies onderhandel, kan ons voordeel trek uit beide die Ooste en die Weste.”
Bagwandeen het saamgestem, maar beklemtoon dat Afrika se renaissance ook institusionele hervorming vereis. “Die AU sukkel omdat lande nie bereid is om deel van hul soewereiniteit prys te gee vir ’n groter doel nie,” het sy gesê. “Die Europese Unie weet hoe om saam te werk oor gemeenskaplike sake. Ons moet dit leer.”
Die gesprek tussen Zondi en Bagwandeen by die Suidoosterfees was ’n kragtige herinnering aan Afrika se potensiaal en uitdagings. Suid-Afrika se lidmaatskap in BRICS bied ongekende geleenthede, maar vereis strategiese visie, selfvertroue en burgerbetrokkenheid om dit te benut.
Soos Zondi tereg opgemerk het: “Niemand doen besigheid met iemand wat nie in homself glo nie.” Vir Afrika om ’n deelnemer aan die globale tafel te wees, en nie die maaltyd nie, moet die kontinent sy waarde erken en sy strategiese vennootskappe met presisie smee. Die verhoogligte skyn helderder op Afrika en die tyd vir aksie is nou.
Lees ook:
Suidoosterfees 2025: Gedrukte media of digitaal – hoe vertolk ons die nuus? (Jakes Gerwel-gesprekke)