Litnet

Agtien tot vier-en-twintig maande, is Gwede se ruimhartige skatting. Nugter weet waarop hy dit grond. Sommige kenners reken vyf jaar is ’n meer realistiese skatting. Dis hoe lank beurtkrag met ons gaan wees.

Die onuitgesproke aanname is dat Eskom hul vinger uittrek en daadwerklik, doelgerig en volgehoue werk verrig om bestaande kragopwekkers in stand te hou en te herstel. Verder moet hulle beweerde ontwerpfoute in die nuwe opwekkers regstel indien moontlik.

Dis nie vir my duidelik of die politieke wil regtig bestaan om dit te doen nie. Die Ramaphosa-faksie besef dat dit rampspoedig vir ons ekonomie is om onbetroubare kragtoevoer te hê. Die ander faksie, dié wie se hoofbron van inkomste die belastinggaardergeld is, gaan die gevaar besef eers wanneer belasting opdroog. Teen dan is dit te laat.

Een manier om vinnig politieke wil te skep, is om beurtkrag ook in die gebiede waar ministers en LP’s woon, toe te laat. Laat die parlement ’n bietjie vir vier ure ’n dag sonder elektrisiteit sit. Laat ministers en LP’s se yskaste afloop en hul duur vleis bederf. Laat hulle vir ’n slag hul Johnny Walker Black met lou kraanwater drink. Net ’n dag of twee, en hulle sal begin gil vir Eskom om hul werk te doen.

Natuurlik gaan dit egter nie gebeur nie. Ons gewone sterflinge moet die ongerief van beurtkrag deurmaak, terwyl ons vreeslose leiers in gemak sit.

Teen hierdie tyd weet ons almal nou al dat beurtkrag nie alleen kom nie. Klein sakeondernemings moet toemaak vir die tydperk dat die elektrisiteit af is. Miljoene rande in inkomste gaan verlore. In huise vind ons dat die onvoorspelbare elektrisiteitstroming huishoudelike toestelle beskadig en vernietig. Dit moet op eie koste herstel word. Eskom trek net skouers op.

Dan is daar die skade wat deur kriminele elemente aangerig word gedurende beurtkrag. Alarms werk nie, en dus is daar maklike toegang tot geboue wat andersins nie ’n lonende teiken vir diewe is nie. In my tuisdorp is die munisipale omheining een nag deur diewe verwyder gedurende beurtkrag. Elektriese kabels word gestroop. Huisinbrake, verkragtings en roof neem toe, alles onder die dekking van Eskom-gefundeerde donkerte.

Boonop is daar toenemend onderbrekings in kommunikasie. Selfoondekking, Telkom se WiFitelefone, en internettoegang word onderbreek wanneer die kragonderbrekings te lank aanhou en te dikwels voorkom.

Ons kla daaroor, maar dan aanvaar ons dit maar net as deel van die nuwe normaal.

Meer onrusbarend is egter die wyses waarop die kragonderbrekings inbreuk maak op ons basiese menseregte, en wat ons ook maar kla-kla aanvaar.

Met die kragonderbrekings word watertoevoer onder druk geplaas. Waterpompe breek en word nie betyds herstel nie, omdat munisipaliteite nie voorsiening in hul begrotings gemaak het vir die gevolge van beurtkrag nie. Munisipaliteite het ook nie altyd watertenke beskikbaar om al die geaffekteerde gebiede van water te voorsien nie. Dit beteken dat babas se melkformule nie aangemaak kan word nie. Daar is tekorte aan drinkwater. Persoonlike higiëne word geaffekteer, want mense kan soms vir dae op ’n keer nie klere, skottelgoed of hulself was nie.

Toegang tot voldoende water is ’n reg wat in artikel 27 van die Grondwet verskans is. Hierdie basiese reg word nou van burgers weerhou.

Regspleging kan nie geskied soos wat dit veronderstel is om te gebeur nie. Ingevolge artikel 35 van die Grondwet is elke beskuldigde persoon geregtig om sonder onnodige versuim voor ’n hof gebring te word. Daar is twee spesifieke aspekte van hierdie reg wat ek wil uitlig. In die eerste plek, tensy daar voldoende rede is om die beskuldigde persoon in hegtenis aan te hou, is hy geregtig om op bepaalde voorwaardes vrygelaat te word totdat die verhoor afgehandel is. Anders gestel, hy is geregtig om op borg of waarskuwing vrygelaat te word. Maar alte dikwels verneem ons dat borgaansoeke uitgestel moes word weens beurtkrag. Beskuldigdes se reg op vryheid word dus onnodiglik ingeperk.

Dan is daar die beskuldigde se reg op ’n spoedige verhoor in die openbaar. Uitstelle vir verhoor kan enigiets van ses tot nege maande neem in ’n normale hof. Bo en behalwe die “gewone” uitstelle vir afwesige getuies, verdere ondersoek, afwesige regsverteenwoordigers en dies meer, kan daar nou beurtkrag as ’n verdere rede bygevoeg word. Dis erg genoeg as die beskuldigde op borg vrygelaat is, maar dink aan die implikasies indien hy om watter rede ook al in aanhouding bly.

Artikel 10 van die Grondwet maak ook voorsiening daarvoor dat elke persoon ’n reg op waardigheid het. Wanneer daar op enige van jou regte inbreuk gemaak word, is daar outomaties ook inbreuk gemaak op jou reg op waardigheid. Daarom dat elke dagvaarding waar menseregtevergrype beweer word, ’n bede het dat die reg op waardigheid geskend is. In al die voorbeelde hier bo genoem, is dit glad nie vergesog nie.

Maar is dit Eskom se fout? Moes die howe nie hul eie kragopwekkers bekom het nie? Soms word die kragopwekkers nie in stand gehou nie. Soms, soos met huishoudelike toestelle, blaas die kragopwekkers op, want hulle kan nie met die voortdurende stuwings byhou nie.

Wat die rede ook al is, Eskom is ten minste gedeeltelik aanspreeklik. Indien hulle krag voorsien het soos wat hulle moes, sou daar op geen regte van individue en gemeenskappe inbreuk gemaak wees nie. Die kragvoorsiener se optrede lyk ook van tyd tot tyd of dit moedswillig is. Daar is duidelike patrone. Verloor Eskom ’n hofsaak, dan is daar onmiddellik onderbrekings weens beurtkrag. Word ’n versoek om tariewe te verhoog geweier? Kragonderbrekings. Is daar ’n belangrike sportgebeurtenis, of iets soos die staatsrede? Geen beurtkrag.

Kleiner munisipaliteite se kragtoevoer word onderbreek weens wanbetaling, maar die grootste wanbetaler, Soweto, word nooit algeheel afgesny nie. Verskillende behandeling gegrond op die ras van die groep? Dis ook verbied in die Grondwet.

Die staat is verantwoordelik daarvoor dat die regte in die menseregtehandves beskerm en in werking gestel word – artikel 7 van die handves stel dit duidelik. Verder is dit van toepassing op alle staatsorgane en alle vlakke van regering. Eskom, as staatsonderneming, is verplig om die Grondwet toe te pas en burgers se regte te beskerm.

Voortdurende kragonderbrekings beteken nie net dat Eskom in sy grondwetlike plig faal nie. Dit maak van Eskom ’n aktiewe oortreder.

Dis net ’n kwessie van tyd voordat ’n groep burgers besluit om ’n klas-aksie in te stel. Dit kom dalk gouer as wat ons dink.