“Veeltaligheid en skepping” (Multilingualism and Creation) was die tema van die PEN International Translation and Linguistic Rights Committee-konferensie wat van 21 tot 24 Junie 2018 in die tweetalige Switserse stad Biel/Bienne plaasgevind het.
Oor hierdie drie dae het 40 afgevaardigdes van PEN-sentrums uit 32 lande en vier kontinente (Afrika, Asië, Europa en Suid-Amerika) die geleentheid gekry om te praat oor die uitdagings rondom veeltaligheid in hulle onderskeie lande en/of taalgemeenskappe.
Die konferensie het begin met die voorlesing van PEN International se Girona-manifes oor taalregte en die Quebec-verklaring oor vertaling. Beide dokumente is deur die TLRC opgestel en is die hoekstene van hierdie PEN-liggaam se werksaamhede rondom die beskerming en bevordering van taaldiversiteit en literêre vertaalwerk wêreldwyd.
Tussen werklike taalpraktyke en die UNESCO-ondersteunde Girona-manifes se verklaring oor taaldiversiteit as ’n wêrelderfenis en die wenslikheid van moedertaalonderrig lê daar egter wêreldwyd diep klowe.
Danie Marais lewer sy referaat.
Ek het by die Biel-konferensie in ’n referaat verduidelik watter diskrepansie daar in Suid-Afrika bestaan tussen grondwetlik verskanste taalregte en beleidsdokumente, aan die een kant, en institusionele taalpraktyke, aan die anker kant. As verwysingspunt en agtergrond het ek ’n artikel van Zakeera Docrat en Russell Kaschula, “Litigating Multilingualism”, gebruik wat ’n goeie opsomming gee van die huidige stand van sake in dié verband. Hierdie artikel is met toestemming van die twee outeurs ook vir die konferensieboekie, wat onder afgevaardigdes versprei is, in Frans en Spaans vertaal.
Docrat en Kaschula se artikel maak dit duidelik dat die sentrale konflik en teenstrydigheid bestaan tussen beleidsdokumente, soos die hersiene 2017 Taalbeleid vir Hoër Onderwys, wat inheemse tale en meertaligheid as belangrike hulpbron beskou, en skole en universiteite wat meertaligheid as ’n struikelblok benader en Engelse eentaligheid as die oplossing implementeer. (Sien PEN Afrikaans se kommentaar op die Taalbeleid vir Hoër Onderwys hier.)
Terwyl die ministeriële beleid wil sien dat inheemse tale beskou word as waardevolle hulpbronne wat ingespan moet word om toegang tot kennis en daarmee ekonomiese bemagtiging te verleen, beskou instansies eentaligheid as ’n manier om transformasie en meer integrasie in die hand te werk. Docrat en Kaschula wys in hul analise dat die howe grootliks hierdie laasgenoemde siening bekragtig.
Hulle stel dit só:
The 2017 new revised language policy for higher education favours multilingualism and should be applauded. However, the judiciary seems completely oblivious to this revised policy, and the judgments are at odds with higher education, where multilingualism is seen as a resource. It is, again, a process of the forked tongue of multilingualism, where administrators in Pretoria in the department of higher education and training are in favour of multiple languages for learning and cognition, whereas individual university administrators hide behind the judicial decisions favouring monolingualism. How does an English-only policy foster transformation? On what grounds does it allow for greater access to universities, when a large portion of South Africans do not have equal access to this language? Many students will attest to the fact that they think in their mother tongue, and then they have to translate back into English before even beginning to attempt to answer a question in class. By then, the class is over …
Ek het egter ook aan die konferensiedeelnemers verduidelik hoe ingewikkeld dié taalsituasie in Suid-Afrika is en dat moedertaalonderrig die grootste deel van die land se sprekers hoegenaamd nie beskore is nie. Hoewel ons 11 amptelike tale het word daar slegs in graad 1 in al hierdie tale onderrig.
Vóór 2009 moes alle skole wat nie-Engelstalige sprekers bedien, Engels as vak eers vanaf graad 4 onderrig (behalwe in Afrikaanse skole). Sedert 2009 word Engels in alle skole van graad 1 onderrig en word alle vakke in Engels gegee vanaf graad 4. Afrikaanse skole is die enigste uitsondering op hierdie reël.
Stephen Taylor en Marisa Coetzee som hul navorsing oor moedertaalonderrig in Suid-Afrika só op in ’n artikel vir die Mail & Guardian: “Ongeveer 60% van Suid-Afrikaanse leerders in graad drie leer in ’n ander taal as Engels of Afrikaans. Teen graad vier, is dit slegs 5%.”
Slegs die Universiteit Stellenbosch en die Noordwes-Universiteit bied nog Afrikaans op tersiêre vlak aan.
In terme van moedertaalonderrig bly Afrikaans dus die een wankelende uitsondering op die reël.
Enersyds kan ’n mens argumenteer soos die Ugandese skrywer en sosiaalwetenskaplike Mahmood Mamdani in Augustus 2017 in sy TB Davey-gedenklesing oor akademiese vryheid by die Universiteit van Kaapstad. In sy lesing het hy hard en duidelik gepraat oor die sentrale rol wat die ontwikkeling van Afrika-tale in die dekolonisasieprojek moet speel. “Afrikaans,” het Mamdani gesê, “verteenwoordig die mees suksesvolle dekoloniseringsinisiatief op die Afrika-kontinent.” Hy het daarop gewys dat dit slegs 50 jaar se omvattende regstellende-aksie-program geverg het om Afrikaans te verhef van net nog ’n Afrika-taal tot die draer van ’n intellektuele tradisie. Die groot ironie, meen hy, is dat hierdie suksesresep nie deur die demokratiese regering in Suid-Afrika aangewend is om ons ander inheemse tale op te hef nie.
Andersyds kan ’n mens Afrikaans beskou as ’n simbool van onregverdige bevoorregting wat steeds aan sy sprekers die voorreg van moedertaalonderrig gee – ’n voorreg wat die ander inheemse tale se sprekers nie geniet nie.
Hoe dit ook al sy, ons bevind ons klaarblyklik steeds in die situasie wat wyle Neville Alexander in 2005 só beskryf het in ’n artikel vir die Mail & Guardian – “Home language is the key to success”:
No wonder, then, that, in South Africa today, we live in a linguistic wonderland where all manner of illogicalities and fantasies make for a false sense of certainty. Because the elite, black and white, are comfortable in English and they believe that everyone can similarly become ‘empowered’, they insist that an English-only or, at best, an English-mainly, regime is what we need in the new South Africa. They tend to pay lip service to the constitutional equality of the 11 official languages and reinforce their pro-English stance with misleading arguments about the success of ‘monolingual’ economies.
Since this elite is made up of role models for much of the country, their attitudes and values – but not their wealth – trickle down to the impoverished masses. People do not believe that their home languages can ever become as ‘developed’ as English, or even Afrikaans. While they love and cherish these languages, it is English that they see as the key to success. Hence, most of them – apparently – insist on English-medium schooling for their children.
This is a rational response to an irrational perception of the problem. To dispel the mists and the myths of confusion requires a few simple truths about language. No people in the history of the world have ever voluntarily given up their language(s); only slaves and immigrants do so. No state has ever managed to become powerful and economically successful through the medium of a second, or a foreign, language alone.
Die ander afgevaardigdes van Afrika, wat oor die stand van meertaligheid in hul onderskeie lande gepraat het, het almal ’n soortgelyke situasie geskets. Folo Agoi (PEN Nigerië), Noungoh Fare (PEN Togo) Nicolas Kawinga (PEN Zambië), Elisha July (PEN Zimbabwe), Abdolouyae Ndione (PEN Senegal) en Ismaila Traore (PEN Mali) was dit almal eens: In hulle lande praat die elite die koloniale taal en stuur hul kinders na privaat skole waarin die koloniale taal die enigste onderrigtaal is. Publikasiegeleenthede in inheemse tale is net so beperk soos moedertaalonderrig. ’n Taal soos Yoruba het byvoorbeeld ongeveer 40 miljoen sprekers versprei ook verskeie lande, maar dit is moeilik om die klassieke werke van Yoruba-letterkunde in die hande te kry.
Die grootste deel van die bevolking bevind hulle in Afrika in daardie niemandsland tussen ’n taal wat hulle verstaan maar hulle geen noemenswaardige toegang tot kennis en geleenthede bied nie, en ’n koloniale wêreldtaal wat hulle nooit heeltemal bemeester het of sal leer nie.
In al hierdie lande is daar egter geen sprake van grondwetlike taalregte of ander tale wat in beginsel amptelike status het nie. Daar is slegs aspirasies en ’n gedeelde ervaring van verlies en magteloosheid in hierdie taalgemeenskappe.
Die Biel-konferensie is aangebied deur PEN Suisse – die Franstalige PEN-sentrum in Switserland. Daar is ook ’n Duitse PEN-sentrum in Switserland. Dit is immers ’n land wat baie waarde aan meertaligheid heg en ook die taalregte van verskeie minderheidstale soos Italiaans en Reto-Romaans erken. ’n Taalbeleidsbesluit wat egter by dié konferensie nadruklik betreur is, is die feit dat verskeie Duitse skole in Switserland besluit het om Engels in die plek van Frans as eerste addisionele taal aan te bied. In die Franse streek van Switserland moet kinders egter Duits as eerste addisionele taal neem.
Gedurende die drie dae was daar verskeie referate wat soortgelyke uitdagings op verskillende kontinente bespreek het, maar geen afgevaardigde het enige eenvoudige oplossing gehad om aan te bied nie. Soos Simona Škrabec, die indrukwekkende, veeltalige voorsitter van die TLRC, graag sê: “When it comes to language, it is always complicated.” En Simona, ’n bestuurslid van die Katallaanse PEN-sentrum, weet waarvan sy praat. Sy bly in Barcelona en is getroud met ’n Katallaanse man, maar is in Slowenië gebore met ’n Sloweense ma en Serbiese pa. Sy praat Sloweens, Serbies, Katallaans, Spaans, Frans, Duits en Engels, maar vertaal hoofsaaklik uit Sloweens en Serbies na Katallaans of Spaans.
Simona Skrabec, voorsitter van TLRC
By ’n vorige konferensie van PEN se TLRC in Johannesburg in 2016 was sy in gesprek met die intussen oorlede Suid-Afrikaanse hofdigter Keorapetse Kgositsile. By daardie geleentheid het sy hierdie gedig van die Bosniese digter Goran Simić, in haar eie sterk aksent voorgelees:
MY ACCENT
(for Visnja)
I love my accent, I love that wild sea
which attacks my weak tongue.
It doesn't reside in the morning radio news
as much as in the rustle of the job offer flyers
stapled to the street poles.
In my accent you can find my past,
the different me who still talks with imagined fishes
in a glass of water.
My grandfather was a fisherman
and I grew up on a dock
waiting for him to come back.
He built a gigantic aquarium when I was born
and every time he brought a fish
he named it immediately by some word I had to learn
until the next came...next came...next came.
I remember the first two were called "I am"
and after that the beauty of language came to me
through the shining scales.
I learned watching the aquarium
and recognizing the words by the silent colors.
After returning home
my grandfather would spend whole nights
making sentences by combining the fishes
who would pass each other.
It's how I learned to speak.
I left the house the day when my grandfather went
fishing for a black fish he was missing
and never came back.
Now I am sitting in the middle of my empty room
as in an aquarium
and talking with ghosts of the fishes
I used to recognize by words,
talking with the shadows floating
over the flyers ripped off street poles.
"I love my accent ...
I love my accent.."
I repeat and repeat again
just not to ask myself:
Who am I now.
Am I real or just the black fish
my grandfather failed to catch.
Hierdie gedig trap in my spoor sedert daardie voorlesing in die Braamfonteinse jazz-klub The Orbit. Ek dink altyd weer daaraan wanneer ek hoor hoe hard mense hier by ons probeer om aksente weg te steek of trots af te wys; aksente wat altyd alles verraai; aksente wat jou dwing om te vra wie jy was en wie jy geword het.
Samekomste van PEN se TLRC gaan uiteindelik oor al hierdie dinge. Almal is gemaklik daaroor om oor taal as ontwikkelingsinstrument te gesels en daar is konsensus oor die verkieslikheid van moedertaalonderrig, maar die emosie wat aan taal en identiteit gekoppel is, slaan altyd iewers in besprekings deur. En saans wanneer afgevaardigdes poësie in hul onderskeie moedertale voorlees, hoor jy heel ander dimensies en skakerings van die mense saam met wie jy deur die dag met die bemiddeling van tolkdienste vergader het.
Girona-manifes
Nicolas Kawinga, links, in gesprek met Ismaila Traore van PEN Mali
Lokdun van PEN Tibet vertel van die onderdrukking van Tibetaans deur die Chinese regime.
Ismaila Traore, PEN Mali
Danson Khayana PEN Uganda, Danie en Dessale Berekhet, PEN Eritrea
Danie saam met Arne Svingen van Noorweë en Tomica Bjasic van PEN Kroasië
Arne Svingen saam met Alix Parodi van PEN Suisse Romand die gashere van die konferensie
Biel-tolke
TLRC-afgevaardigdes op die trap van die Biel-bib waar die konferensie plaasgevind het.
By 'n poësie-aand in die Neues Museum, Biel
Lees ook Simona Škrabec se slotwoorde tot die Biel-samekoms.
Kommentaar
Absoluut prysenswaardig en inspirerend. Om te wees; wie en wat jy is en op daardie grondslag te erken en te respekteer. Dit is die werk van ingeneurs; in die geval taal-ingeneurs wat brue bou. In die agterkop kom die ou gedagte op ... "leef en laat leef."