Die sublieme in die ekologie: ’n Ekofeministiese teologiese interpretasie van ’n Oos-Kaapse kunstenaar se ekologiese visie, spiritualiteit en identiteit

  • 0

Die sublieme in die ekologie: ’n Ekofeministiese teologiese interpretasie van ’n Oos-Kaapse kunstenaar se ekologiese visie, spiritualiteit en identiteit

Annalet van Schalkwyk, Universiteit van Suid-Afrika

LitNet Akademies Jaargang 16(3)
ISSN 1995-5928

 

Opsomming 

In hierdie artikel word die skilderye in die kunstenaar Heleen du Preez se Essences-reeks geïnterpreteer deur middel van ’n ekofeministiese teologiese beskouing om in die lig daarvan aspekte van Heleen se ekologiese spiritualiteit en identiteit, soos in haar reeks skilderye weerspieël, te verken. Heleen het die reeks tussen 2002 en 2005 geskilder terwyl sy op die Noordoos-Kaapse dorpie Lady Grey gewoon het. Deur hierdie groep werke het Heleen die visuele, fisiese en geestelike interaksie van die elemente van die natuur – aarde, vuur, water en lug – geskilder soos sy dit in die delikate ekologie van hierdie landstreek gesien het. Sy was intens bewus van die wyse waarop die dramatiese interaksie van die elemente skoonheid geskep het. Die navorser probeer die kunstenaar se verkenning van die sublieme in die natuur verstaan, asook temas in die kunswerke, soos broosheid en skoonheid; transendensie; vrede en balans; vernietiging, wanhoop en woede; suiwering en transformering. In die proses is die navorser versigtig om die visuele en tegniese elemente van die kunstenaar se werk te waardeer en korrek te interpreteer. Daar is gevind dat Heleen ’n diep begrip gehad het van die aarde se inherente godsdienstige dimensie en van menslike ekologiese spiritualiteit as ’n werklikheid wat uit ons verbintenis met die aarde voortkom. Dit het ook gelei tot die kunstenaar se verstaan van die verhouding van wederkerige sorg tussen mens en natuur. Verder het sy haar deur haar kuns en lewe vereenselwig met ’n meer inklusiewe ekologiese en sosiale werklikheid as waarvan mense gewoonlik bewus is.

Trefwoorde: die sublieme; ekofeministiese teologie; ekologiese spiritualiteit; elemente; etiek van sorg; identiteit; interaksie; kunsinterpretasie

 

Abstract

The sublime in ecology: An ecofeminist theological interpretation of an Eastern Cape artist’s ecological vision, spirituality and identity

Meeting Heleen

The researcher met the artist Heleen du Preez and had an interview with her on 23 January 2006, with a previous research trip through the Eastern Cape. Heleen introduced the researcher to her Essences series of art works which she had painted between 2002 and 2005 and exhibited at the Grahamstown National Art Festival in 2005. The researcher and artist subsequently became friends and stayed in regular contact until Heleen passed away on 1 August 2018 after a short struggle against cancer. Now, 13 years after the initial meeting, the researcher is once again exploring the Essences series, as guided by Heleen’s explanation of the artworks’ meaning. In this endeavour she uses an interpretative approach to open up the intersubjective worlds of meaning of the artist and the researcher.

In this article, the following questions are explored: 

  • How can an ecofeminist theological researcher resonate with the artistic exploration of the sublime in nature?
  • What can an ecofeminist theologian learn from Heleen’s engagement with the holy in ecology? How can a researcher’s interpretations of these experiences lead to ecospiritual reflection and writing?
  • Which metatheoretical framework and ecofeminist and ecofeminist theological themes are suitable to explore Heleen’s art and vision?
  • How can Heleen’s art work help the researcher to relate to the people (settler and indigenous), the land and the ecology of the Eastern Cape in order to find hope amidst its painful history?

Ecofeminist theoretical framework

To understand the researcher’s ecofeminist theoretical framework which influenced her interpretation of Heleen’s art work, a section on ecofeminism and ecofeminist theology and ecofeminist spirituality in a postcolonial cultural world is included. Although the researcher could not determine after Heleen’s death whether Heleen had been an ecofeminist or not, she could still conclude, from the artist’s strong views on the renewing impetus of nature, the global impact of profit-driven capitalism on the destruction of the ecology, and her ethics of care, that Heleen would have been comfortable within the space of Rosa Braidotti’s (2013) posthumanist, geocentric philosophy and ecofeminist spirituality. 

To make the connections between ecology, ecological consciousness, ecofeminism, theology and, eventually, art, is an all-encompassing task. It has been done by theologians and theorists such as Karen Warren, Rosemary Radford Ruether, Heather Eaton, Anne Primavesi, Sallie McFague, Suzi Gablik, and others. In this article, these topics are introduced and briefly investigated.

Ecofeminism 

Rosemary Radford Ruether (2000:97) defined ecofeminism as follows: 

Ecofeminism, or ecological feminism, examines the interconnections between the domination of women and the domination of nature. It aims at strategies and worldviews to liberate or heal these interconnected dominations through a better understanding of their etiology and enforcement.

The aim and strategy of ecofeminism is to radically transform how humans live in relation to the environment. We are interdependent with everything that forms the natural world. This shift needs to lead to action which may mitigate the processes of ecological destruction and global warming – as far as that is still possible – and new ways of caring for the environment and the earth.

Ecofeminist theology

Ruether (2000) and others criticise classical Christian theology, which has for many centuries dealt with the salvation of humanity from earthly conditions into supernatural or heavenly conditions. She exposes a theological system which is based on the desire to escape the real and finite conditions of human life on earth, to extract wealth from and conquer the earth and thereby to escape from the human body and earth. In the process women, the poor and marginalised and the earth are oppressed by patriarchal and exploitative socio-economic systems. Eaton (2000) proposes that for theology and religion to be turned around and brought back to earth, they need to be studied within the framework of the evolution of the cosmos, earth and ecology, so that the revelatory dimensions of the earth and cosmos can be detected. This will fundamentally challenge the dysfunctional cosmologies in which patriarchal religious traditions are immersed. The works of Anne Primavesi (2000) and Sallie McFague (1993), two ecofeminist theologians who fit within this earth systems paradigm, are also analysed briefly in this article.

Cultural framework: postmodern and postcolonial movements in ecofeminist spirituality and art

The work of ecofeminist theologians has an impact on ecofeminist spiritualities and contemporary spiritualities that are becoming increasingly important within various cultural discourses. Heleen’s ecospirituality as it is expressed in her ecological art can be placed within the matrix of contemporary spiritualities as it is portrayed in art. Spirituality concerns the feelings stirred or probed by art that may prompt viewers to reflect on the meaning of life, often in terms of existential questions such as: Why are we here? What are we doing? A sense of the spiritual also makes people aware that they are part of a larger whole, a larger network and a larger power than the self.

The posthumanist critical theoretician Rosi Braidotti draws on the ecofeminist work of Shiva and Mies (1993) when she says:

The environmental alternative is a new holistic approach that combines cosmology with anthropology and post-secular, mostly feminist spirituality, to assert the need for loving respect for diversity in both its human and non-human forms. Significantly, Shiva and Mies stress the importance of life-sustaining spirituality in this struggle for new concrete forms of universality: a reverence for the sacredness of life, of deeply seated respect for all that lives. (Braidotti 2013:48) 

Here Braidotti brings together various elements of ecofeminist spirituality: She refers to the sacredness at the heart of complex and diverse life forms, to which women relate through attitudes and actions of care, love and respect. Through such a deep awareness of the sacredness of life, women manage to relate to life with care and respect, thereby practically sustaining the networks of the ecology where they are able to do so, in the face of the powers that bring about ecological destruction. 

Heleen’s awareness of the sublime in the ecology and her creation of the Essences series of art works 

A substantial part of this article is devoted to an exploration of Heleen’s art works, their themes and their technical aspects as they relate to her experience and expression of the sublime in ecology. In Heleen’s summary of the exhibition of the Essences art series (2005) she wrote:

In this body of work I explored the visual impact of the physical elements of nature. Living in Lady Grey made me extremely aware of the sensitivity of the environment and how the dramatic interaction of these physical elements creates spectacular beauty. I thus dealt with the sublime in nature. This fragile environment requires special care, and veld fires and overgrazing are human activities that destroy. (From Summary by Heleen du Preez)

The Essences series deals with her understanding of the sublime as that encounter with the physical-spiritual dimension of the ecology which transcends understanding and which leads the artist or viewer to an encounter with the Divine. Through this series Heleen explored the dynamic visual, physical and spiritual interaction between the elements of nature – earth, fire, water and air – as she saw it in the delicate ecology of that region. The researcher endeavours to understand the artist’s exploration of the sublime in nature as it relates to themes like fragility and beauty; transcendence; peace and harmony; destruction, despair and anger; purification and transformation. In the process the researcher is careful to appreciate and correctly interpret the visual and technical elements of the artist’s work.

From the sublime to the transcendent through ecological spirituality 

After exploring the art works, the researcher summarises the contents and meaning of the art works and concludes that the artist had a deep understanding of the earth’s inherent religious dimension and of human ecological spirituality which connects us to the earth. Heleen, by her artistic experience of the sublime in nature, entered into the transcendent and holy dimension of the earth. The holy dimension of nature includes the cyclical processes of death and new life in the ecology. For Heleen, human existence makes sense when it enters into this state of oneness with the earth. Human beings are inextricably part of the complex web of ecology and dependent on it for humanity’s survival. Through her geocentredness and her conviction that the ecology should be cared for and protected by humanity, she became critical of humans who used and abused the ecology in the name of economic prosperity. She shared her understanding of the sublime as connected to an ethics of care, with a movement of contemporary ecofeminist artists who see their role as facilitators and caretakers of ecological recovery as this relates to both nature and humanity.

Heleen’s ecological and social identity 

Furthermore, through her art and in her life, she identified with a more inclusive ecological and social reality and thereby transcended what could have been a limited social identity. Her “enlarged sense of inter-connection between self and others, including the non-human or ‘earth’ others... produces a new way of combining self-interests with the wellbeing of an enlarged community, based on environmental inter-connections”, to use Braidotti’s words (Braidotti 2013:48).

Keywords: art interpretation; ecofeminist theology; ecological spirituality; identity; interaction; interpretation of art elements; ethics of care; the sublime

 

Figuur 1. Heleen du Preez, 2017. Foto deur Heleen du Preez.

 

1. Die wêreld van ’n kunstenaar 

Dit is deel van ons menslikheid om vrede in die natuur se skoonheid te vind. Daar is egter sommige mense wat meer intens deur die skoonheid van komplekse patrone van plaaslike plantlewe en grondsisteme as ander geboei word. Heleen du Preez (1945–2018) was so ’n persoon. Sy het in Kempton Park skoolgegaan, aan die Goudveldse Onderwyskollege in kuns en onderwys gestudeer en die grootste deel van haar lewe as kunsonderwyser en kunstenaar gewerk. In 2000 het sy en haar man, Johan, na die dorpie Lady Grey in die berge van die Noordoos-Kaap getrek. Van toe af was Heleen voltyds ’n kunstenaar en sodoende kon sy haar liefde vir die natuur uitleef. 

In hierdie artikel word die skilderye in Heleen se Essences-reeks ontleed om aspekte van haar ekologiese spiritualiteit en identiteit, soos uitgedruk in haar reeks skilderye, te verken. Dit is ’n hermeneutiese projek deur my as ekofeministiese teoloog. Hierdie ontleding word gesteun deur Heleen se lewe en werk te ondersoek aan die hand van, onder andere, die “liggaam van God”-teologie van Sallie McFague (1993), die posthumanistiese kritiese teorie van Rosi Braidotti (2013) en die werk van die postkoloniale teoloog Mayra Rivera (2007), asook die aanbieding van ekofeministiese teologie en spiritualiteit soos dit verband kon hou met die kulturele invloede op Heleen. Heleen se werk en sienings word origens binne die postmoderne en postkoloniale kulturele konteks van haar tyd ondersoek.

 

2. Ontmoeting met Heleen

Ek het Heleen du Preez op 23 Januarie 2006 ontmoet en ’n onderhoud met haar gevoer gedurende ’n navorsingsreis deur die Oos-Kaap. Heleen het my bekendgestel aan die Essences-reeks, haar kunswerke wat sy tussen 2002 en 2005 geskilder het en wat by die Grahamstadse Nasionale Kunstefees (2005) en in Lady Grey (2005) uitgestal was. Ons het bevriend geraak en in gereelde kontak gebly totdat Heleen op 1 Augustus 2018 oorlede is aan kanker. Gedurende 2006 was ek ook bevoorreg om ander ekofeministiese kunstenaars in die Oos-Kaap te ontmoet. Die intensiteit, breedte en diepte van Heleen se werk was egter te veel om in die navorsing van 2006 op te neem. Nou, 13 jaar later, is ek weer besig om die Essences-reeks te verken, soos begelei deur Heleen se verduideliking van die temas en dimensies van die werke gedurende die onderhoud op 23 Januarie 2006, waarvan ek rekord gehou het.

In hierdie artikel word daar oor die volgende vrae besin:

  • Hoe kan ’n ekofeministiese teologiese navorser aanklank vind by Heleen se kunsverkenning van die sublieme in die natuur in terme van 
    – transendensie, broosheid en skoonheid
    sowel  as
    – vernietiging, wanhoop en woede?
  • Wat is daar om te leer, deur Heleen se kuns, van haar ontmoeting met die sublieme in die Noordoos-Kaapse ekologie en haar spirituele verstaan van die heilige in die ekologie? Hoe kan ’n navorser se interpretasie van hierdie ervarings tot ekospirituele refleksie en skrywe lei?
  • Watter metateoretiese raamwerk en watter ekofeministiese en ekoteologiese temas is gepas om Heleen se kunsbeskouing en -“visioen” te verken? 
  • Hoe kan Heleen se kunswerk ’n navorser toerus om inheemse en setlaarinwoners van die Noordoos-Kaap, sowel as die land en die ekologie, dieper te verstaan en om hoop te vind te midde van die gewelddadige geskiedenis van die Oos-Kaap?

Hierdie artikel is gebaseer op my oorspronklike onderhoud met Heleen, maar is ook ingegee deur vele gesprekke oor 12 jaar van vriendskap. As sodanig is dit ’n projek om Heleen as kunstenaar en mens so getrou as moontlik te onthou.

 

3. ’n Teoretiese raamwerk

Sodat die leser my eie ekofeministiese teoretiese raamwerk verstaan wat my eie oriëntering by die skryf van hierdie artikel en die interpretasie van Heleen se kuns en lewe beïnvloed en rig, volg hier nou ’n afdeling waar ek van die belangrikste aspekte van ekofeminisme en ekofeministiese teologie ondersoek. Dit hou verband met van die belangrikste kulturele en spiritualiteitinvloede op Heleen se werk. Hoewel ek nie na die dood van Heleen kan bevestig of Heleen haarself as ’n ekofeminis geïdentifiseer het nie, neem ek tog waar dat daar ekofeministiese invloede vanuit die postmoderne en postkoloniale kulturele wêreld is wat op Heleen se gedagtegang en werk ’n invloed gehad het. Anders gestel, Heleen se intuïtiewe en nadenkende reaksie op die ekologie en die wêreld rondom haar deur haar kuns en haar lewenswyse, het sterk ooreenkomste getoon met ’n ekofeministiese belewenis en beskouing van die skoonheid en die vernuwende krag van die natuur, van die invloed van winsgeoriënteerde kapitalisme op die vernietiging van die natuur en van ’n ekofeministiese etiek van sorg. Heleen kan sinvol gelees kan word binne die groot ruimte van Rosa Braidotti (2013:48) se posthumanistiese en geosentriese filosofie en ekofeministiese spiritualiteit wat Braidotti as volg verwoord:

The environmental alternative is a new holistic approach that combines cosmology with anthropology and post-secular, mostly feminist spirituality, to assert the need for loving respect for diversity in both its human and non-human forms. Significantly, Shiva and Mies [1993] stress the importance of life-sustaining spirituality in this struggle for new concrete forms of universality: a reverence for the sacredness of life, of deeply seated respect for all that lives. This attitude is opposed to Western Humanism and to the West’s investment in rationality and secularity as the pre-condition for development through science and technology. In a holistic perspective, they call for the “re-enchantment of the world” (1993:18), or for healing the Earth and that which has been so cruelly disconnected. Instead of the emphasis on emancipation from the realm of natural necessity, Shiva pleads for a form of emancipation that occurs within that realm and in harmony with it.

3.1 Ekofeminisme, ekofeministiese teologie, ekofeministiese spiritualiteit en kuns 

Om die verbande te lê tussen ekologie, ekologiese bewussyn, ekofeminisme, teologie, spiritualiteit en, uiteindelik, kuns is ’n omvangryke taak. Dit is vantevore in verskillende vorme gedoen deur bekwame skrywers soos Karen Warren (2000; ekofeministiese filosofie en spiritualiteit), Rosemary Radford Ruether (2000; ekofeminisme en patriargie; ekologiese teologie), Heather Eaton (ekofeministiese teologie en die Nuwe Kosmologie of “New Creation Story”1), Anne Primavesi (ekofeministiese teologie en ekologie); Sallie McFague (ekofeministiese teologie en die aarde as die liggaam van Christus, die “New Creation Story”, in publikasies soos Reweaving the world: The emergence of feminism (1990); ekofeminisme, ekofeministiese teologie en ekofeministiese spiritualiteit), en Suzi Gablik (1991; kuns, postmodernisme, ekologie, gemeenskap en ’n ekofeministiese etiek van sorg). Hier word slegs ’n inleiding en opsomming gegee van die teoretiese agtergrond en groter kulturele, sosiale en globale konteks waarbinne die res van die ondersoek na Heleen se Essences-reeks en haar ervaring van die sublieme in die ekologie van die Noordoos-Kaap gedoen word.

3.2 Wat is ekofeminisme?

Die ekofeministiese teoloog Ruether (2000:97) definieer ekofeminisme as volg:

Ecofeminism, or ecological feminism, examines the interconnections between the domination of women and the domination of nature. It aims at strategies and worldviews to liberate or heal these interconnected dominations through a better understanding of their etiology and enforcement. 

Hierdie ondersoek van ekofeminisme lei tot die oogmerk en strategie daarvan, naamlik ’n radikale transformasie van hoe ons as mense onsself en ons verhoudings met andere en met die aarde beskou. Ivone Gebara van Brasilië beskryf dit as ’n fundamentele verandering in epistemologie, in die wyse waarop ons tot wete en kennis kom. Sy stel dit as volg: “The central assumption of ecofeminist epistemology is the interdependence of all the elements that are related to the human world” (Gebara 1999:51). Hierdie interafhanklikheid omvou en sluit in “nature, the powers of the earth and of the cosmos itself” (1999:52), omdat “the pain of the whole is mysteriously felt in every being” (1999:53).

So ’n fundamentele verskuiwing in bewussyn het implikasies vir die internasionale ekonomie, verhoudings tussen mense plaaslik en wêreldwyd, en die refleksie en praktyk van godsdienste en spiritualiteite. Dit moet ook omgeskakel word in optrede wat die prosesse van ekologiese vernietiging sal omkeer (indien nog moontlik) en wat sal lei tot nuwe wyses om vir mekaar en vir die aarde te sorg (Rakoczy 2004:302).

3.3 Ekofeministiese teologie 

Ruether (2000:97–102) verduidelik dat die ontleding van ekofeminisme ’n diepte-uitdaging aan klassieke teologie op alle vlakke van teologiese refleksie en praktyk bied. Wanneer ekofeminisme in verskillende kontekste met teologie in dialoog gaan, kan ons van ekofeministiese teologieë begin praat. Ruether en andere (sien Johnson 2000:3–21) kritiseer klassieke Christelike teologie wat vir baie eeue gehandel het oor die verlossing van die mens uit die vervalle “aardse” toestand na ’n “boaardse” of hemelse toestand. So word ’n teologiese sisteem ontbloot as een wat gewortel is in ’n begeerte om aan die werklike toestand van menslike lewe op die aarde te ontsnap – die broosheid, beperktheid en sterflikheid daarvan. So ’n teologiese struktuur is gebaseer op ’n behoefte om hierdie liggaamlike, aardse toestand te oorheers, uit te buit en te oorwin en om sodoende aan die liggaam en aarde te ontsnap. Histories was die hoekstene van hierdie teologie – en is dit in ’n groot mate nog – die onderdrukking van vroue, armes en die aarde deur middel van die kultureel-simboliese metastrukture van patriargie wat ineengeweef is met die ideologieë wat die sosiale, ekonomiese en politieke status quo in plek hou.

Soos Eaton (2000:115) dit stel:

At the basis of domination is a flight from life’s proviso. The primal sin of escaping, the fall into domination, and the refusal to acknowledge the sufferings and limitations of life itself have created distortions at the level of foundational theological precepts.

Een wyse wat Eaton (2000:118) voorstel waarop die teologie en godsdiens omgekeer word en teruggebring word na die aarde toe, is deur dit binne die raamwerk van die bestudering van die evolusie van die kosmos, aarde en ekologie te plaas. Terwyl al die fundamentele uitgangspunte van ekofeministiese teologie soos deur Eaton (2000:111–24) voorgestel nie volledig hier aangebied kan word nie, is dit vir die doel van hierdie artikel noodsaaklik om die volgende aspek te verduidelik, soos deur Eaton (2000:118–9) verwoord: 

To consider earth history as a decisive framework is to perceive that the entire religious enterprise is an emerging process of human development within the evolutionary processes of the earth. Thomas Berry is a renowned advocate of this paradigm. Although it is timely, indeed popular, to reiterate that “the earth is our home”, the greater task is to allow our theological understanding to be transformed by this insight. To situate our religious traditions ... that mediate the sacred and make claims upon human actions – within the evolutionary processes of the earth prevents us from situating earth history within the boundaries of our religious traditions ... (so that) we can begin to see the revelatory dimensions of the earth.

To situate earth history within this immense epic and creative drama of the universe, of which we are an integral part, challenges the prevailing and dysfunctional cosmologies in which patriarchal religious traditions are immersed. 

In this light, ... (a) proposal of an ecological consciousness of self has ramifications beyond those apparent ... It is truly a new form of consciousness: of human awareness and moral exigence understood as emerging from an evolutionary process; of reactualizing Christian theology in view of the tapestry of religious revelations; of knowing the earth in its revelatory dimensions; and of relating to a dynamic cosmos, yet rooted in the myriad distinct contexts of communal life. 

Dit is eers wanneer ons godsdiens en teologie binne die evolusionêre prosesse van die aarde plaas dat die impak van patriargale onderdrukking van vroue en gemarginaliseerde mense soos dit verband hou met die onderdrukking van die natuur, volledig verstaan kan word. Dan kan ’n mens sien en onderskei watter skade teen hierdie laat stadium van ’n globale kapitalistiese sisteem aan vrouens met hulle plasings binne gemeenskappe, en aan die aarde en biosfeer gedoen is. Die aarde beweeg tans ’n geologiese era binne wat deur wetenskaplikes beskryf word as die antroposeen (Subramanian 2019:1–3) – die tyd van die aarde se geskiedenis wat negatief geaffekteer word deur die omgewingsveranderings wat menslike aktiwiteite teweegbring. Ons leef daagliks in ’n toestand van skok en ongemak met hierdie werklikheid wat ons elke dag affekteer – aardverwarming, ongereelde reënval, vloede, grootskaalse droogtes, stygende seevlakke, massiewe besoedeling van waterweë en die oseane.

Dit raak nou kritiek belangrik dat die skade wat globale ekonomiese sisteme, ’n verbruikersamelewing, magtige politici en multinasionale konglomerate die aarde aandoen, erken word, en dat ingrypende maatreëls getref word om die skade van aardverwarming as gevolg van die opbouing van koolstofdioksied in die aarde se atmosfeer te beperk. Dit is nou kritiek dat ou ekonomiese en sosiale sisteme afgebreek en vervang word deur sisteme wat sinergisties saamwerk met die hernuwende prosesse van die ekologie, en wat dit nie aftakel nie. Mense, magte en owerhede moet maniere vind om interafhanklik, versorgend en ingebed in die aarde te leef (Rakozcy 2004:302). Ten spyte van al die vernietiging kan ekofeministiese teoloë nog steeds die wonder en die skoonheid van die kosmos en aarde beleef en die Heilige daarin vind (sien die bespreking van McFague 1993 en Primavesi 2000, hier onder). 

Die ekofeministiese teologiese benadering van Ruether (2000) en Eaton (2000) kan vandag met reg teen die agtergrond van die omgewingskrisisse gelees word. Hulle teologieë het belangrike raakpunte met ander ekologiese denkers en teoloë se werke soos dié van Thomas Berry en Brian Swimme, bevrydingsteoloë soos Leonardo Boff, die posthumanistiese teoretikus Rosa Braidotti (2013), en postkoloniale feministiese teoloë soos Chun Hyun Kyung (1991), Kwok Pui-lan (2005) en Mayra Rivera (2007).

3.4 Twee ekofeministiese teoloë

Twee invloedryke ekofeministiese teoloë wie se werk duidelik binne dieselfde paradigma val as dié wat Eaton gebruik, en wie se werk relevant is vir Heleen se kuns, is Anne Primavesi (2000) en Sallie McFague (1993). Dit sal sinvol wees om Primavesi se teologie-as-ekologie en McFague se teologie van die aarde as die liggaam van God saam met Heleen se kunswerke te lees en te interpreteer. 

Die werk van hierdie twee ekofeministiese teoloë, wat verband hou met ekofeministiese spiritualiteit, word nou bespreek.

3.4.1 Van ekologie na teologie – Anne Primavesi

Primavesi (2000:1–14) het die werk van die bioloë Maturana en Varela (1980) bestudeer om te verstaan hoe georganiseerde sisteme van lewe ontwikkel het van lewende selle, in wat Maturana en Varela autopoiesis (“self-making”) noem. Hierdie term verwys na die dinamiese, selfproduserende en selfonderhoudende netwerk van produksieprosesse in lewende organismes. ’n Sentrale eienskap van lewende organismes is dat die funksionering van een komponent tot die ontstaan en funksionering van volgende komponente in die netwerk bydra. Dit is ’n eenvoudige verduideliking van hoe lewende sisteme oor millennia oor die aarde versprei en ontwikkel het. Primavesi het ekologiese wetenskappe leer verstaan sodat sy vanuit die bestudering van ekologie haar teologie fundamenteel kon ingee. Gevolglik kon sy ingelig skryf oor die skepping as die netwerk van ekosisteme, wat ons moet kan verstaan om liefdevol en sorgsaam – of dan volhoubaar – op die aarde te kan lewe. Sy vertolk die “selfmakende” prosesse as prosesse waarbinne en waaromheen die liefdevolle, skeppende en sorgsame God betrokke is. Die skepping is een geheel, wat aanmekaar gehou word deur interafhanklike konneksies en patrone van energie. Elke deel van die skepping is verwant aan elke ander deel. Elke skakel is heilig. Hier is Primavesi met ontsag vervul voor dieselfde web van die ekologie wat Heleen in haar deel van die wêreld so geboei het. 

Wanneer hiërargiese, antroposentriese en winsgedrewe aksies die netwerk van die lewe oorheers en vernietig, ontstaan ’n stryd om oorlewing – vir die aarde in die geheel en vir die lewende wesens van die aarde. Daarom kritiseer ekofeministiese teoloë radikaal die dominerende wyse waarop die mensdom met die aarde omgaan. Hulle sien die verband tussen die verdrukking van die liggame van vroue en die liggaam van die aarde deur patriargale en uitbuitende magte raak.

3.4.2 Die wêreld as die liggaam van God – Sallie McFague

Deur die gebruik van metaforiese taal en sakrament slaag die ekofeministiese teoloog Sallie McFague (1993) daarin om die aarde op oortuigende wyse as die liggaam van God voor te stel. Vanuit McFague se teologiese perspektief gesien, mag mense bewustelik, tog ook mistiek, die aarde as die liggaam van Christus binnegaan deur die viering van die sakrament van die nagmaal. Hier vier gelowiges dat Christus se gestorwe en opgestane liggaam met ons gedeel word. Die liggaam van Christus, gevorm deur die Christiese2 paradigma, is ook die kosmiese Christus – die liefdevolle, barmhartige God wat aan die kant is van dié wat ly, dié wat weerloos is en dié wat randfigure is. Almal, elke lewende wese, word omhels, nie net wanneer hulle sterk en gesond is nie, maar ook in hulle verslaenheid en radeloosheid. Soos die lewegewende Gees van God uitreik na al die liggame in die kosmos, so reik die bevrydende, helende en lydende liefde van Christus uit na almal. Die gestorwe en opgestane Christus is teenwoordig met alle lewende wesens, op die aarde en in die kosmos (McFague 1993:179).

Die teologiese model van die wêreld as die liggaam van God sorg dat McFague se mistieke taal prakties word: Dit verbreek die dualisme tussen gees en liggaam; dit druk die Goddelike sensitiwiteit vir die basiese versorging van alle menslike en anders-as-menslike liggame uit, en soos met Primavesi se teologie beklemtoon dit die interafhanklikheid van alle liggame wat waardevol en heilig is omdat dit deur die Goddelike omvou en geïnspireer word. Hiermee bevorder McFague haar praktykgeoriënteerde teologie met sy mistieke en metaforiese onderbou wat menslike beoefenaars daarvan in staat stel om op ’n baie diep vlak getransformeer en bemagtig te word om in die sosiaal-politieke wêreld van ons dag te werk vir ’n radikale verandering van die verhouding tussen mens en natuur, soos hier bo deur Primavesi (2000), Eaton (2000) en Gebara (1999) voorgestel.

Deur Heleen se ervaring van die tragiese dog transendente sublimiteit van die ekologie was sy fyn ingestel op die stryd tussen lewe en dood in die omgewing. In die laaste jaar van haar lewe is dit ook geëggo in haar liggaam se stryd teen die verspreiding van kankerselle. Heleen was ’n diep geestelike mens. Soos sy somtyds wanhopig was oor die vernietiging van die omgewing rondom haar, was sy ook bewus van die transformerende en vernuwende prosesse waardeur die natuur gaan, en het dit ook vir haar suiwering en ’n verheffende ervaring van die Heilige in die natuur en in haar lewe gegee. Ek kan daarom verder interpreteer en raaksien hoe Heleen midde-in die aarde en kosmos aan die liggaam van Christus deel gehad het en die dood en opstanding van Christus daardeur beleef het (meer hieroor in afdeling 9).

Die werk van ekofeministiese teoloë het ’n invloed op ekofeministiese spiritualiteit en het implikasies vir hedendaagse spiritualiteite wat teenwoordig is binne wêreldwye ekologiese bewegings, maar ook in die kunswêreld. Hierna word volgende gekyk.

 

4. Kulturele raamwerk: postmoderne en postkoloniale bewegings in ekofeministiese spiritualiteit en kuns

Heleen se ekologiese kuns soos dit haar ekospiritualiteit weerspieël het, kan geplaas word midde-in die matriks van kontemporêre spiritualiteitkunde, ekospiritualiteit, ekofeministiese spiritualiteit sowel as spiritualiteit soos dit in kuns uitgebeeld word. Arya (2016:1) skryf die volgende:

In the 21st century, the concept of spirituality is becoming increasingly important to various cultural discourses, including that of contemporary artwork. Art that is described as spiritual may reference or represent a spiritual and/or religious tradition. Whether referring to specific religious traditions or not, spirituality concerns the feelings stirred or probed by the art, which may prompt viewers to reflect on the meaning of life, often drawing on existential questions, such as: Why are we here? What are we doing? What happens after life ends? A sense of the spiritual also gives people the sense of … a feeling that they are part of something greater than the self … 

Central to the role of the artist has been a preoccupation with the deeper questions of life, often to reveal sights that are normally kept hidden from the public gaze and to challenge entrenched beliefs. The process of creating art is often described in quasi-mystical terms, whereby the artist-as-shaman unleashes or channels special creative powers in a process of making that transports the viewer to a different realm of the imaginary. Given these affinities between the roles of art and spirituality, it is unsurprising that spirituality is an enduring feature of contemporary art. 

Verskillende temas kom na vore in ekofeminisme in die Westerse maar ook in die groter postkoloniale wêreld, wat verband kan hou met van die elemente van spiritualiteit wat ’n mens in Heleen se kuns kan raaksien. Die belangrikste hiervan is seker die identifisering van vroue met die kreatiwiteit van die lewegewende Gees wat van die begin af teenwoordig was in God se skepping van die aarde en kosmos. In ’n soeke na hulle eie kreatiwiteit en ontluikende bewussyn identifiseer vroue met die Heilige Gees, wat as die kreatiewe element in oerskeppingsgebeure geïnterpreteer word. Deur die skeppende Gees ontvou die skepping oor miljarde jare, soos byvoorbeeld voorgestel in die skeppingsteologie (Creation Theology) van onder andere Matthew Fox (1983) en die Nuwe Skeppingsverhaal (New Creation Story; Berry 1990, 2009; Swimme en Berry 1992). In Heleen se werke sien mens juis ’n fyn begrip van hoe die aardprosesse ontwikkel om berge, klippe, grond, grasvelde en waterstrome te vorm wat deur die elemente verweer en verander word. Ek het in ’n vorige publikasie ondersoek hoe hierdie skeppingspiritualiteit ook deur Suid-Afrikaanse vroue van die Bohareng Centre for Integral Spirituality beoefen word (Van Schalkwyk 2008b:17–33). ’n Mens kan hier ook die ooreenkomste met Berry se aardgesentreerde spiritualiteit vind – ’n tema wat later in hierdie artikel verder ondersoek word in verhouding tot Heleen se kuns.3 

Hierdie verskuiwing van die verhaal van die sondeval na die Nuwe Skeppingsverhaal soos die werk van mense soos Berry, Swimme, Carl Sagan en andere genoem is, skep juis ruimte vir ’n groter vryheid vir vroue wat in hulle kontak met die ekologie ’n skakeling vind met die Heilige Gees – of die Skeppergees (Creator Spirit) in Chung Hyun Kyun (1991) se woorde. So vind die diep-ekologie-beïnvloede kunstenaar van Hogsback in die Oos-Kaap, Diana Graham, hoe die Gees van die Skepping die kreatiewe netwerk van die groter aardsisteem moontlik maak; skakel na skakel, sel na sel, organisme na organisme, sisteem na sisteem, tot die groter aardsisteem gevorm is (Van Schalkwyk 2008b:13–4). Ekofeministiese teoloë en beoefenaars van ekofeministiese spiritualiteit beleef die Nuwe Skeppingsverhaal as lewebevestigend (“life-affirming”). Dit bevestig hulle aanvoeling en kennis dat teologie en spiritualiteit beoefen behoort te word in ’n paradigma wat groei in oorvloed inhou vir lewe en lewegewende prosesse, vir die liggame en liggaamlike bestaan van vroue, onderdrukte mense en die “liggame” van lewende wesens en sisteme in die groter aardsisteem. Hulle verkies so ’n lewebevestigende skeppings- en verlossingsverhaal, eerder as ’n teologie wat bestraffend is teenoor vroue, onderdruktes en die natuur se liggame. 

Wêreldwyd is daar verskillende soort intensionele natuur- en ekologiese spiritualiteite aan die groei, ook omdat hoofstroomgodsdienste nog steeds te veel binne antroposentriese en patriargale paradigmas funksioneer en in die proses nog nie voldoende betekenisvol reageer op die werklikheid van ekologiese vernietiging en aardverwarming wat deur die mensdom veroorsaak is en word nie (Sponsel 2016; sien ook Taylor 2001:175–93).

Hierin word die beste elemente van Christelike mistiek opgeneem en herontdek: Vroue en mans wat hulleself vir die kreatiewe Skeppergees oopstel, word draers en versorgers van die lewe. Hulle word deur God vertrou om God se medeskeppers te wees en om vir lewende wesens en volhoubare gemeenskappe te sorg. In die woorde van Meister Eckhart gee hulle geboorte aan God (sien Fox 1983:222–5). Hier is ook raakpunte met die ekofeministiese spiritualiteit van vroue van Indië (Shiva 1989) asook van Suidoos-Asië (Chung Hyun Kyung 1991 en andere), waar vroue wat vir ekologiese geregtigheid werk, sterk identifiseer met die skeppende krag in die natuur – wat hulle as heilig en goddelik beskou. Met haar skep van die Essences-reeks is Heleen juis beïnvloed deur die “Kom Heilige Gees”-oproep van Chung Hyun Kyung by die Sewende Vergadering van die Wêreldraad van Kerke (1991). Braidotti (2013:48) verwys ook na die ekofeministiese werk van Vandana en Mies (1993), wat inherent ekofeministiese lewensonderhoudende (“life-sustaining”) spiritualiteit insluit wat bewus is van die heilige en skeppende krag in die natuur:

The environmental alternative is a new holistic approach that combines cosmology with anthropology and post-secular, mostly feminist spirituality, to assert the need for loving respect for diversity in both its human and non-human forms. Significantly, Shiva and Mies stress the importance of life-sustaining spirituality in this struggle for new concrete forms of universality: a reverence for the sacredness of life, of deeply seated respect for all that lives. 

Ekofeministiese spiritualiteit en ekospiritualiteit vorm deel van die ryk tapisserie van kontemporêre spiritualiteite wat in hedendaagse kuns uitgebeeld word. In The reenchantment of art (1993) ontvou Suzi Gablik ’n beskouing van kuns wat ekologies sterk en gemeenskapsgeoriënteerd is, en gewortel is in ’n herontdekking van lewegewende elemente van mitologie en godsdiens – ook ekofeministiese spiritualiteit (Gablik 1993:163). Ekofeministiese spiritualiteite – of dit Christelik, in die geval van Heleen, of meer diepte-ekologies, soos in die geval van Diana Graham van Hogsback is (sien Van Schalkwyk 2008b:13–4) – is inherent kreatief en is ’n ryk bron vir die skepping van kuns (Ursic 2017:1–17). Deur hulle skepping van kuns beoefen hulle verskillende vorme van ekofeministiese spiritualiteit en ’n etiek van sorg, want deur die skepping van kuns fasiliteer hulle die prosesse van die lewe, om die interafhanklikheid en genesing van mens en natuur te bevorder. Hulle bevorder ’n praktiese lewenswyse en spiritualiteit waarvolgens mense ingebed is in die komplekse web van die ekologie, en afhanklik is van die aarde vir lewe en oorlewing – teenoor ’n hiërargiese siening van die mens wat oor die natuur heers (Miller 1997:82). 

Vervolgens word die fokus verskuif van die oorkoepelende teoretiese raamwerk en kulturele konteks na Heleen se Essences-reeks as sodanig, en my interpretasie daarvan. Hierdie gedeelte vorm die substansiële deel van hierdie artikel, waar die leser die kans kry om Heleen se kunswerke te waardeer. Daarna word ’n paar temas uit haar kunswerke verder vertolk. Heleen se ervaring van die sublieme in die ekologie sal ondersoek word, en dan sal elemente van die gedeelte oor ekofeministiese teologie en spiritualiteit weer na vore kom, in die vertolking van Heleen se spiritualiteit en belewenis van verganklikheid, lewe en dood in die ekologie.

 

5. Heleen se bewussyn van die sublieme in die ekologie en haar skepping van die Essences-reeks

5.1 Die taak van interpretasie 

Interpretasie is een van die belangrikste instrumente waarmee ’n navorser kan werk. Wanneer interpretasie geskied, hetsy van ’n kunswerk, ’n teks of ’n onderhoud met ’n navorsingsubjek, is daar altyd ’n element van onsekerheid. Dit is veral die geval met kuns. Tog is die interpretasie van ’n kunswerk lonend, omdat hierdie proses die veelvoudige betekenisse van ’n kunswerk ontbloot (Stecker 1994:193). Dit laat reg geskied aan die oorvleuelende en intersubjektiewe betekenisse van ’n goeie kunswerk. Dit is in hierdie gees dat ek my interpretasie van Heleen se kunswerke aanbied. Die feit dat ek Heleen geken het en in ’n liminale interkulturele spasie4 in die Oos-Kaap grootgeword het, dra by tot die rykheid van intersubjektiewe betekenisse.

5.2 ’n Interpretatiewe navorsingsmetodologie 

Die proses van interpretasie word deur Paul Ricoeur (1974:107) se hermeneutiese filosofie belig: “Interpretation is the process by which disclosure of new modes of being … gives to the interpreter a new capacity of knowing himself.” Interpretasie bring selfbegrip mee deur die verstaan van andere (Ricoeur 1974:17). Op hierdie wyse open interpretasie ’n intersubjektiewe spektrum van betekenis wanneer die ervaringswêrelde van die kunstenaar die wêreld van die interpreteerder ontmoet. So word die kunswerk aan die wêreld bekendgemaak (Geanellos 2000:114). Dit maak die taak van die interpreteerder sowel ’n voorreg as ’n verantwoordelikheid.

My sienswyses is ingegee deur die wyses waarop feministiese en ekofeministiese sosiaal-wetenskaplikes interpretasie en intersubjektiwiteit verstaan. ’n Ekofeministiese interpretatiewe navorsingsparadigma kry gestalte en word gebruik wanneer vroue standpunt inneem ten opsigte van hulle belewenis van die vernietiging van die ekologie – wat Harding (2009:199–200) sosiale standpunt (“social standpoint” in Engels, wat ietwat meer betekenis dra as “(sosiale) standpunt” in Afrikaans) en wat Haraway (1991:575-599) gesitueerde kennis (“situated knowledge”) noem. Deur so ’n navorsingsparadigma te gebruik, kan die navorser en navorsingsubjekte ’n besonder kreatiewe ervaring hê wanneer die gesitueerde kennisvelde en ervarings van vroue oorvleuel en in gesprek met mekaar tree gedurende ’n onderhoud, gedurende die interpretasie van kunswerke of gedurende die deel van lewenservarings (Donini 1994:64). Hierdie intersubjektiewe betekenisveld kan besonder ryk en dinamies wees wanneer vroue hulle afhanklikheid van en liefde vir Moeder Aarde en hulle besorgdheid oor die ekologie na aanleiding van aardverwarming met mekaar deel.

Hierdie navorsing moes egter verder en wyer gaan as Harding, Haraway en Donini en verby tweede- en derdegenerasie- feministiese navorsingsmetodologieë beweeg. As ’n Afrikaanse vrou wat in die Suid-Afrika van 2019 leef, huldig ek die beskouing dat Westerse vroue in Afrika wat gender- en ekologiebewus is, buite hulle gemaksones kan beweeg en hulle oë oop kan maak vir werklikhede in die groter samelewing. Werklikhede wat ons in die gesig staar, is dié van die katastrofiese impak van klimaatsverandering op mens en omgewing, grondrestitusie, ongelykheid en rassisme. Dit is noodsaaklik om op niegewelddadige wyse ou koloniaal-rassisties-patriargaal-antropogeniese identiteite en lewenswyses te onderbreek en om op vitale maniere kontak tussen mense en omgewings te bemiddel. Die resultaat kan wees dat vitale konneksies tussen mens, samelewing en ekologie kan ontwikkel wat tot sosiale en ekologiese vernuwing kan bydra (Rivera 2007: hoofstuk 6 van Kindle-uitgawe). Dus soek ek na postkoloniale navorsingsbenaderings (Kwok Pui-lan 2005:125–49; Dube 2000) om met Heleen se kunswerke om te gaan. Hierdie artikel is maar die begin van só ’n soeke.

In die simpatieke interpretasie van Heleen se kunswerke spreek Heleen se begrip van die sublieme in die ekologie en my ekofeministiese teologie tot mekaar. Net so spreek my en Heleen se liefde vir die Noordoos-Kaapse berge en grasvelde tot mekaar (Figuur 2). Hierdie gesprek word die hermeneutiese sleutel waarmee die skoonheid en betekenis van Heleen se kunswerke ontsluit word.

Figuur 2. Google Earth-fotobeeld van ’n gedeelte van die Noordoos-Kaap aangrensend aan Lesotho en die Vrystaat. Let op na die ernstige velderosie in die voormalige tuislandgebied noord van Lady Grey, en ook in Lesotho, noordoos van die dorpie. 

5.3 Essences-kunsuitstalling, opsomming deur Heleen du Preez 

In die kunstenaar se eie opsomming wat die kunsuitstalling in Grahamstad (2005) vergesel het, is daar die volgende opmerking: 

In this body of work I explored the visual impact of the physical elements of nature. Living in Lady Grey made me extremely aware of the sensitivity of the environment and how the dramatic interaction of these physical elements creates spectacular beauty. I thus dealt with the sublime in nature. This fragile environment requires special care, and veld fires and overgrazing are human activities that destroy. Whatever one does on a physical level affects the spiritual. Fire, for example, becomes a metaphor for purging. It can destroy, but also produce change. Through this exploration I became extremely aware of the sameness of things. Fire could have the same patterns as water, and water could have the same patterns as clouds, and so forth. This points to holism in nature. The huge scale, I suppose, is an attempt to envelop the viewer in the physical elements to create intense awareness of our physical existence as part of nature and the impact of this physical existence on our souls.

Die kunstenaar se woorde beklemtoon haar intense bewustheid van die ekologie en van die interaksie tussen die fisiese en die geestelike in die natuur. Sy verwys na ooreenkomstigheid, balans, majesteit en vernietiging – alles elemente in die natuur wat meebring dat daar ’n geweldige dinamika is wat die aarde se ekosisteme in een groot geheel laat funksioneer. Haar gebruik van die frase “die sublieme” verwys na Immanuel Kant se verstaan van die sublieme as selftransendensie wanneer dit georiënteer is tot die groter geheel (Kant 1981:52, in Miller 1997:23). In die Essences-reeks handel haar verstaan van die sublieme oor die fisies-geestelike dimensie van die ekologie, waarvan sy deel is.

5.4 Die vier klassieke elemente in die Essences-reeks 

Heleen het die elemente – grond, vuur, water en lug – gekonseptualiseer soos wat hulle in die antieke Griekse wêreld verstaan is. Alhoewel die moderne wetenskap nie die klassieke skema van die elemente bevestig nie, maar eerder die 118 chemiese elemente van die Periodieke Tabel gebruik, is die klassieke elemente steeds belangrike metafore in die kontemporêre kulturele wêreld. Hulle word as simbole in kuns, metafisika en spiritualiteit gebruik om die samehang tussen al die substansies wat deel vorm van ons fisiese en niefisiese werklikheid te beskryf.5 In haar onderhoud met my het die kunstenaar verduidelik hoe sy die elemente in die Essences-reeks gebruik het. Dit sal uit die bespreking van die kunswerke hier onder blyk. Heleen het ook beskryf hoe sy geboei was deur die interafhanklikheid van delikate sisteme van lewe – rots, grond en gras en ander plantegroei – en die impak wat reën, vloede, wind en vuur hierop gehad het. Sy was ook geïnteresseerd in hoe die interaksie tussen elemente oor millennia heen die topografie en ekosisteme van die Noordoos-Kaap geskep het. Foto’s van die Noordoos-Kaap word by die artikel ingesluit om die skaal en skoonheid van die terrein aan te dui. Daardeur word die intimiteit van Heleen se uitbeelding van elemente of segmente van hierdie groter terrein aangedui.

In die interpretasie van die kunswerke hier onder sal van die volgende temas wat sy gedurende die onderhoud aan my genoem het, na vore kom: broosheid, interaksie en interafhanklikheid, verandering en beweging, vrede, balans en transendensie, vernietiging, medelye, woede, reiniging en transformasie.

 

6. Kunswerke6

Die volgende agt kunswerke is almal olieskilderye op doek. Heleen se kunstige kwastegniek demonstreer haar ondersoek na en voorstelling van elemente van die ekologie van die Noordoos-Kaap. Spesifieke identifiserings van patrone dien om die struktuur en eenheid van die werke binne hierdie unieke ekologiese konteks te plaas.

Figuur 3. Lady Grey-berg. 2009. Olie op doek, 86 x 103 cm. Foto deur Gwenneth Miller. 

Alhoewel hierdie skildery nie deel vorm van die Essences-reeks nie, vorm dit in tema en tegniek ’n geheel daarmee. Dit illustreer Heleen se fyn waarneming van die bergagtige ekologie van die Lady Grey-distrik, sowel as haar geboeidheid met die berg se klipperige grond en die geworteldheid van die graspolle en bossies in die grond. Hierdie plante met hulle wortelsisteme dien om die delikate boonste laag van die berggrond aan mekaar te heg. Heleen gebruik sterk kwashale en ’n ryk kleurpalet om die tekstuur en verskeidenheid van die veldplante weer te gee. Die interafhanklikheid en interaksie van grond en klippe, gras en veldplante, water, lug en sonskyn wat hier uitgebeeld word, word verder ingegee deur die kunstenaar se begrip van die dramatiese interaksie tussen die fisiese elemente (aarde, lug, water en son of vuur), wat ongelooflike skoonheid skep.

Figuur 4. Titel onbeskikbaar. 2005. Olie op doek. 156 x 113 cm. Foto deur Henk Coetzee.

Deur die gebruik van die visuele metafore van gras en grond illustreer hierdie kunswerk die kontras tussen die elemente water, lug en aarde. Die kunstenaar vertaal die kontras van elemente nog verder deur die doek in vier panele te verdeel om sodoende die verskillende elemente te onderskei. Die graspanele met hulle graspolle, grasstingels en grassade wat verlig word deur die son, word in kontras gestel met die panele wat die klipperige berggrond uitbeeld. Die paneel heel aan die regterkant beeld gefragmenteerde sandsteen uit wat uiteindelik sal verbrokkel totdat dit deel word van die boonste laag grond, soos gesien in die paneel tweede van links wat die grond, afgebreekte stukkies rots en klip uitbeeld. Die wortelstelsels van die graspolle sal die afbreekproses van die sandsteen voortsit totdat die rots deel is van die grond. Die interafhanklikheid van die gras en rotsagtige grond word liries uitgebeeld deur die fyn lynwerk van die panele met die gras, wat kontrasteer met die ruwe en hoekige kwaswerk wat gebruik is om die grond en rots uit te beeld. Tog hou gras en grond verband met mekaar omdat die verftegniek herhalend, ritmies en dig is. So word samehang en balans tussen die panele behou.

Figuur 5. Titel onbeskikbaar. 2005. Olie op doek. 119 x 89 cm. Foto deur Henk Coetzee. 

Hierdie skildery stel die elemente vuur en aarde voor. Aarde, soos gesien in die oop area met die geërodeerde grond, word geraam deur ’n digte rangskikking van droë, rooikoper, taan en grys gras wat die potensiaal vir vuur in die afwesigheid van reën suggereer. Die erfenis van setlaarboere – wat binnekort verlore kan raak as gevolg van ekologiese vernietiging – word voorgestel deur ’n wit, grondgevulde porseleinbak. Die verlate bak suggereer ’n verlore, verdwene geskiedenis. Die verlorenheid word verder beklemtoon deur die hartseer toon van die sepia palet wat gebruik is. Dit kan verwys na die wyse waarop die boere die grond en veld deur hulle landbougebruike soos oorbeweiding en veldbrande verniel het. Daardeur het hulle hulle erfenis, die grond, verniel in plaas daarvan om op ’n volhoubare wyse na die grond en veld om te sien. Die donker agtergrond en rooikoperkleure spreek ook van die hartseer, desperaatheid en woede wat die kunstenaar gevoel het toe sy hierdie werk geskilder het, omdat sy gesien het hoe argeloos die veld deur mense vernietig word.

Figuur 6. Titel onbeskikbaar. 2005. Foto deur Heleen du Preez.

In hierdie skildery vervaag die kleure grys en oker en enige ander visuele element tot stof. Die element aarde word hier voorgestel deur geërodeerde grond, los klippe en fragmente van gras en bossies. Die verdwyning van gras en lewe in stof verwys na die tragiese reste in die ou tuislandgebiede van wat eens veld en grond en vee was. Die spookagtige buitelyne van beeste en skape verwys na die verdwynende tradisionele rykdom van inheemse mense – hulle vee – as gevolg van gedwonge oorbeweiding en gronderosie. Heeltemal te veel mense is gedwing om op klein stukkies aarde te woon en te probeer om ’n bestaan te maak. Vee en grasvelde is interafhanklik omdat vee die gras vir voer nodig het, terwyl hulle ook die droë wintergras vertrap sodat nuwe graslote na die eerste reën kan uitspruit.7 As grasvelde verdwyn, kan vee nie bestaan nie. Die dowwe wyse waarop die tradisionele kleibak geskilder is, asof dit in die stowwerige agtergrond verdwyn, stel weer die verdwyning van die godsdienstige en kulturele erfenis van inheemse mense voor.

Hierdie kunswerk gee uiting aan die kunstenaar se hartseer en medelye teenoor die natuur, diere en mense van die ou tuislandgebiede, veral teenoor die vroue wat in hierdie omstandighede moet oorleef. Sy het verskeie skilderye geskep van vroue wat oor lang afstande brandhout op hulle koppe moet dra, maar dit kon nie hier ingesluit word nie. ’n Foto van vroue en van die veld in die Herschel-distrik word aan die einde van die artikel ingesluit.8

Figuur 7. Titel onbeskikbaar. Datum onbeskikbaar. www.artscape.co.za. 19 Januarie 2019 geraadpleeg.

In hierdie werk het Heleen lug en wolke geskilder, wat dui op die dramatiese interaksies tussen die fisiese elemente van die natuur: lug, wind en water. Die skildery demonstreer die kunstenaar se kennis van die lugtonele van hierdie gebied. Die aanhoudende beweging, verdwyning, verskyning en herrangskikking van die wolke spreek van verandering, transformasie en transendensie. Omdat die konsep van die transendente heenwys na die heilige, is my interpretasie van hierdie lugtoneel die volgende: Dit simboliseer die teenwoordigheid in die aarde se atmosfeer van die sublieme en die heilige. Vir Berry (1988:13–35) is die spiritualiteit van die aarde en kosmos inherent teenwoordig in die komplekse lewe van die ekologie binne die aarde se atmosfeer, sowel as die groter dimensies van die aarde se sisteme – die geologie, die atmosfeer en die weerpatrone wat om die aardbol beweeg en wat op velerlei maniere ons ervaring van lewe op aarde beïnvloed.

Figuur 8. Titel onbeskikbaar. Datum onbekend. www.artscape.co.za. 19 Januarie 2019 geraadpleeg.

Hierdie skildery beeld die eb en vloei van ’n rivier gedurende ’n goeie somerseisoen uit. Die kontraste tussen die weerkaatsings van donker en lig op die water, veroorsaak deur die wit wolke en die donkergroen plantegroei op ’n nabygeleë heuwelwand, skep die broeiende atmosfeer van die kunswerk. Sodoende word daar weer eens ’n verwysing gemaak na die sublieme, hierdie keer deur ’n visuele fragment van die natuur. Hier werk die kunstenaar met die elemente water en lug.

Figuur 9. Titel onbeskikbaar. Datum onbekend. www.artscape.co.za. 19 Januarie 2019 geraadpleeg.

Deur die uitbeelding van gesonde, digte gras in die laat herfs spreek hierdie werk van die uitbundigheid van die natuur in die grasvelde van die Oos-Kaap. Nadat die kunstenaar ’n donker agtergrond geskilder het, het sy die grasse uitgebeeld deur elegante lae fyn kwashale van geel oker, koper en roesbruin oor mekaar te skilder. Dit lyk of sy die grassade gestreel het. Die flitse sonlig wat op die gras val, is delikaat geskilder, in skitterende wit. Die tegniese vaardigheid waarmee die kunstenaar met laag op laag kwaswerk die gras skilder, dui aan hoe die element aarde alchemies in lug getransformeer word. Die briljantheid van koperkleurige gras in die laat herfs, een van die grootste skoonhede van die veld, gee uitdrukking aan vreugde, lewensdrif en transendensie, asook aan die vreedsaamheid van herfs wat winter word.

Figuur 10. Titel onbeskikbaar. Datum onbekend. www.artscape.co.za. 19 Januarie 2019 geraadpleeg.

Hier het die kunstenaar kwashale op die hele doek, van hoek tot kant, kragtig aangewend. Sodoende vul sy die doek om ’n oorweldigende natuurkrag uit te beeld. In die droë veld neem ’n veldbrand ’n lewe van sy eie aan en beweeg dit onvoorspelbaar deur gras, struike of woud. Die herhalende, diagonale aanwending van verfhale op doek suggereer ’n gewelddadige energie wat duidelik nie deur die afmetings van die doek ingehou kan word nie. Die intense kleure van rooi oor diepblou en swart het my herinner aan ’n opmerking wat Heleen gemaak het, naamlik dat sy deur hierdie kunswerk te skilder, haar woede geuiter het oor die wyse waarop boere doelbewus veldbrande stig gedurende droogtetye, sodat die vee daarna aan die nuwe groei van delikate grasblaadjies kan wei.

Figuur 11. Vroue dra hout in die Herschel-distrik. 17 Junie 2019. Foto deur Henk Coetzee.

Figuur 12. Gronderosie in Herschel-distrik. 17 June 2019. Foto deur Henk Coetzee.

 

7. Heleen se bewussyn van die sublieme in die Essences-reeks en haar ervaring van die ekologie 

Die sublieme in kuns is daardie ervaring van die onuitspreeklike wat groter is as begrip, ’n oorweldigende bewuswording van skoonheid of ontsetting, van vrees of dood, of van die kunstenaar se ontmoeting met die Goddelike. Die sublieme word teweeggebring deur die kunstenaar se ervaring van selftransendensie in verhouding tot die groter geheel (Kant 1981:52, in Miller 1997:23), of van haar ervaring van die onbeskryflike, die onuitspreeklike. Hierdie selftransendering, die beweeg van die innerlike na die uiterlike, kan ervaar word in ’n kunstenaar se wroeging oor lyding en ongeregtigheid, haar vrede te midde van harmonie en balans in die natuur, en haar verheugdheid en opheffing in haar ontmoeting met skoonheid en met die heilige.

Heleen het die sublieme ervaar deur haar waarnemings en ervarings van lyding en harmonie, wat sy deur die skepping van kuns geïnterpreteer het. Voordat sy na Lady Grey getrek het, was sy ’n kunsonderwyser en akademikus9 en het sy reeds ’n goeie begrip van die sublieme in kuns gehad. Sy het ’n aansienlike invloed gehad op vele individue, insluitende die studente en kunstenaars wat onder haar leiding ontwikkel het. Hierdie deurleefde en relasionele begrip van die sublieme (Diamond en Orenstein 1990:4, 74) het grotendeels bygedra tot haar etiek van sorg. Dit was egter gedurende die 18 jaar in Lady Grey dat sy die sublieme deur die ekologie en die omgewing beleef het. Die ervaring is versterk deur haar liefde vir klassieke musiek, haar lees oor aardgebaseerde wêreldbeskouings en spiritualiteite, die Westerse esoteriese tradisie, die Kaballah, sowel as oor haar eie tradisie, dié van Christelike spiritualiteit.

Haar ervaring van die sublieme het gegroei deur haar empatiese reaksie op die broosheid van die ekologie, haar medelye met die ekologie wat vernietig word, en haar hoop op die natuur se vermoë om te herstel en te vernuwe. Haar gewaarwording van die noodsaak vir ’n vernuwing in ekologiese bewussyn en ekospiritualiteit het bygedra tot haar oortuiging dat die menslike samelewing volhoubare maniere moet vind om van die aarde se bronne te leef. Haar bewussyn van die sublieme in die ekologie het saam met haar toewyding tot ’n “ekofeministiese etiek van sorg” bestaan (Tanner 1996:171–91). Hierdie etiese benadering brei die kring van versorging uit van mense en sosiale verhoudings na die versorging van die hele aarde se ekologie, in die lig van ’n begrip van die interafhanklikheid van alle lewende sisteme. Deur haar kuns het sy veral haar medelye gedemonstreer met die delikate ekosisteme van die grasvelde van die Oos-Kaap wat boere vernietig deur oorbeweiding en veldbrande.

Sy het in haar kuns haar woede geuiter teenoor die ekologiese vernietiging wat winsgeoriënteerde grondeienaars veroorsaak het. Sy het haar hartseer geuiter teenoor haar bure in die ou tuislandgebied rondom Herschel wie se inheemse kulture sterf omdat hulle deur die tuislandbeleid van die grond van hulle voorouers ontneem is. Sy het gedemonstreer hoe ’n ekofeministiese etiek van sorg aangewend moet word om kritiek te lewer en die oorsake van ekologiese vernietiging te ontbloot, terwyl daar terselfdertyd gesoek word na ’n volhoubare lewenswyse te midde van die ekosisteme van die aarde.

Haar denke in verband met die sublieme in die natuur het ooreengestem met ’n beweging van kontemporêre ekofeministiese kunstenaars wat hulle rol sien as fasiliteerders van herstel en versorging van die ekologiese sisteme en van menslike verhoudings met die natuur. Ekofeministiese kunstenaars kritiseer daardie element van die Romantiese kuns wat op die “terreur van die natuur” gefokus het, wat bygedra het tot ’n patriargale en tegnologiese kultuur waarin vroue en mans van die natuur vervreem is (Diamond en Orenstein 1990:6). Hiermee word die ander aspekte van Romantiese kuns wat juis ten nouste geïdentifiseer het met die natuur se skoonheid, nie misken nie. Vanuit die perspektief van ’n ekofeministiese kunstenaar, daarenteen, is mense nie hiërargies verhef bo die natuur nie, maar is mense deel van die komplekse web van die ekologie, onvervreembaar verbind aan die aarde se stryd om oorlewing (Miller 1997:85).

Die temas wat in die Essences-reeks na vore gekom het, soos broosheid, interaksie en interafhanklikheid, verandering en beweging, balans en vernietiging, medelye, woede, reiniging en transformasie, het almal ingespeel op Heleen se begrip van die sublieme, soos sy dit in die ekologie van die Noordoos-Kaap beleef het. Temas soos interaksie en interafhanklikheid spreek tot haar ervaring van skoonheid en van die sublieme in haar interaksie met die komplekse, delikate ekologie van hierdie streek. Deur verandering en beweging in die natuur deur haar kuns te ondersoek, het sy saamgereis in meelewing met die bewegings van water, wolke, tyd, seisoene, droogtetye, tye van desperaatheid en veldbrande, en die oorvloedige weelde van die veld in die somer en laatherfs. Vernietiging, medelye, woede, reiniging en transformasie van die ekologie deur interaksie met die elemente en met menslike praktyke het haar van vuur en donkerte na suiwering, verligting en transendensie geneem. Sy het die sublieme beleef deur die kontras, die balans en die uiterstes van hierdie temas deur haar kuns te verken en uit te beeld.

Heleen se begrip van die sublieme is teweeggebring deur haar ervaring van ekstreme toestande – haar reis van wroeging na ekstase, van die interne na die uiterlike, van donkerte na lig, van desperaatheid na woede; en ook deur haar meelewing met die lyding waardeur die omgewing gaan. Op verskillende maniere het hierdie toestande haar tot ’n ervaring van transendensie geneem en het haar kuns transendente elemente gereflekteer. Hierdie toestande kan byvoorbeeld in haar kuns waargeneem word deur haar voorstelling van kontraste – deur die gebruik van ’n spektrum van kleurtoonwaardes en deur ’n ryk gebruik van kleur. Haar reis deur die hoogtes en dieptes van die sublieme het haar uiteindelik gebring by ’n ervaring van eenwording met die Goddelike, soos sy God ontmoet het deur die ekologie.

Deur haar kreatiewe uiting het sy beweeg van ’n plek van innerlike ekospiritualiteit na een van konkrete identifisering met die fisiese elemente van die ekologie. Sy het hierdie alchemie bereik deur die Essences-reeks te skilder terwyl sy in ’n meditatiewe toestand was. Skilder en meditasie het een aksie geword wat ure, dae, weke en maande aangehou het. Sy het aan my verduidelik dat hierdie meditatiewe proses direk gevloei het uit haar ervaring van die teenwoordigheid van God in die ekologie. Haar praktyk van meditasie is versterk deur haar lees van die San-godsdiens (sien Kruger 1995), inheemse Amerikaanse godsdienste, die Kaballah, die Westerse esoteriese tradisie (sien Wasserman 1993) en ekologiese teologieë van ekumeniese Christelike teoloë soos Chung Hyun Kyung (1990 en 1991) en Leonardo Boff (1997). Dit is ook ingegee deur haar eie Christelike spiritualiteit. 

 

8. Van die sublieme tot die transendente deur ekologiese spiritualiteit

Heleen het begin om ’n groter spiritualiteit en alchemie tussen Gees en Natuur te vind: in haar geval, die Gees – of die spiritualiteit – van die aarde, soos gemanifesteer in die berge en grasvelde en vistas van die Noordoos-Kaap. In die woorde van Berry (2009:69):

The spirituality of the Earth refers to a quality of the Earth itself, not a human spirituality with special reference to the planet Earth. Earth is the maternal principle out of which we are born and from which we derive all that we are and all that we have. We come into being in and through the Earth. Simply put, we are Earthlings. The Earth is our origin, our nourishment, our educator, our healer, our fulfilment; at its core, even our spirituality is Earth derived. The human and the Earth are totally implicated, each in the other. If there is no spirituality in the Earth, then there is no spirituality in ourselves.

Heleen het implisiet die konneksie tussen die sublieme, die Gees van die aarde, die intimiteit tussen mense en die natuur, en die verhouding van wederkerige sorg tussen mens en natuur, verstaan. Sy het dit verstaan wanneer sy die berge, valleie en vistas van die Noordoos-Kaap gesien het. Daarmee het sy beleef hoe die artistieke sublieme deel word van die transendente dimensie van die aarde en die kosmos. Vir haar was dit duidelik dat die menslike bestaan volledig kan sin maak slegs as dit volledig geïntegreer is in die ekologiese sisteme van die aarde. 

Sy het die behoefte gevoel vir die menslike gees om weer kontak te maak met die gemeenskap van alle lewende wesens, waarvan die mens geïsoleer geraak het deur kapitalisme se oorheersing en misbruik van die natuur. Deur hierdie aardgesentreerdheid en haar oortuiging dat die natuur deur mense versorg en beskerm moet word, het sy krities geword teenoor mense wat dink dat hulle mag oor die natuur het en dat hulle dit kan onderwerp en gebruik ter wille van ekonomiese vooruitgang. Sy het besef dat die integriteit van die menslike gees afhang van ’n herontdekking van die sublieme, transendente betekenis van die aarde en kosmos.

In die woorde van Berry (2009:81):

A recovery of the sublime meaning of the universe could lead … to a greater intimacy of the human with the manifestation of the divine in the natural world … It becomes increasingly clear that humans have a common origin and a common destiny with every other component of the Earth community. We live on the same planet. We breathe the same air. We drink the same water. We share the same sunlight. We are nourished by the same soil. In all these ways we share a common spiritual mode of being and a common physical sustenance.

Om in die wildernis in te gaan, kan ’n mens help om die ware verhouding tussen die mens en die aarde en kosmos te begryp (Berry 1988:1–5). Hierdie wilderniservaring is vergelykbaar met die kunstenaar se konfrontasie met haar diepste natuur gedurende die kreatiewe proses, en met die noodsaak om van daardie diepte-ervaring – ook van intense en pynlike belewenisse – sin te maak. Met slegs die instrumente van kwas en verf waag kunstenaars soos Heleen dit om hulle diepste belewenisse deur tegniek en konsep in visuele vorm te vertaal. Die sublieme in kuns kom na vore wanneer ’n kunstenaar se unieke kunswerk daarin slaag om die universele betekenis van haar boodskap in visuele vorm te verteenwoordig.

Vanuit hierdie perspektief was Heleen se verkenning van die metafisiese en natuurlike ’n bewustelike onderneming. Sy het met verf en kwas op doek verkennings verbeeld in waterstrome (Figuur 8), verkennings wat opwaarts gerig was na lug en wolke (Figuur 7), intieme verkennings van kultuursimbole (soos bakke in Westerse en Afrika-kulture, Figure 5 en 6), en nabye verkennings van wroeging en depressie (soos in haar skildery van ’n veldbrand, Figuur 10). Alhoewel sy haar nie uitdruklik geklassifiseer het nie, is my waarneming dat sy haar kuns beoefen het vanuit ’n implisiete ekofeministiese spiritualiteit (vgl. Braidotti 2013:48).

Figuur 13. Landskap tussen Lady Grey en Dordrecht. 23 Julie 2010. Foto deur Henk Coetzee.

 

9. Heleen, die ekologie van die Noordoos-Kaap en die liggaam van Christus 

Deur Heleen se ervaring van die tragiese dog transendente sublimiteit van die ekologie was sy fyn ingestel op die stryd tussen lewe en dood in die omgewing. Hierdie waarnemings is nie slegs in haar Essences-reeks skilderye weerspieël nie, maar ook in haar denke oor die wêreld rondom haar soos sy dit in vele gesprekke aan my meegedeel het. In die laaste jaar van haar lewe is dit ook in haar liggaam se stryd teen die verspreiding van kankerselle geëggo. Heleen het dikwels wanhoop geken, en sy het ook oor die teodiseevraagstuk gewonder: Waar ís God, in ’n tyd van aardverwarming en die vernietiging van ekosisteme as gevolg van onreg teenoor die ekologie, sowel as sosiale onreg?10 

Ten spyte van vrae oor boosheid en teodisee is ek tog hoopvol dat daar ’n teleologiese uitkoms sal wees vir die pynlike proses waardeur die aarde tans gaan. Wanneer ’n mens Heleen se kuns interpreteer, is ’n mens bewus van hoe die dramatiese interaksie van die elemente aarde, vuur, water en lug met verwoesting gepaard gaan, maar tog suiwering en transformasie bring, en dat die vernuwing van die lewe nie gestuit kan word nie (Keller 2008:166–8). Vroeër in die artikel is ’n ekofeministiese teologiese raamwerk vir die interpretasie van Heleen se kuns daargestel. McFague se teologie van die aarde as die lydende, gestorwe en opgestane liggaam van Christus word aangebied as ’n perspektief waaruit Heleen se kuns en lewe geïnterpreteer kan word sodat nog groter diepte en perspektief in Heleen se kuns en lewe gevind kan word. Die goddelike word gevind binne die prosesse van dood en nuwe lewe in die ekologie, waarvan die menslike liggaam en soeke na skoonheid en transendensie deel is. Die kosmiese en aardse dimensie van skoonheid word ontgin binne ’n besef van paradoks en verganklikheid.

Figuur 14. Kosmiese Katedraal. 17 Julie 2010. Foto deur Henk Coetzee.

 

10. Slotsom: Heleen se selfidentiteit van interafhanklikheid tussen self en andere 

Watter hoop en uitdagings hou die kreatiewe werk van Heleen vir Suid-Afrikaners in? Waarom kom ek as navorser tot die gevolgtrekking dat ’n kunstenaar soos Heleen tot Suid-Afrika se wit bevolking kan spreek sodat hulle proaktief kan leer van die wysheid van inheemse Afrikamense? Ek doen dit omdat ek ’n getuie was van Heleen die kunstenaar en die mens se “enlarged sense of inter-connection between self and others, including the non-human or ‘earth’ others ... [that] ... [produce] a new way of combining self-interests with the wellbeing of an enlarged community, based on environmental inter-connections” (Braidotti 2013:48). Ek lees ook in Heleen se kuns en lewe dat haar sin van interafhanklikheid en haar etiek van sorg haar intens bewus gemaak het van die lewens van mense wat vlak naby haar gebly het, maar anderkant die steeds bestaande grense wat deur die apartheidsbewind daargestel is. Hierdie Afrikaanse vrou en kunstenaar, met haar medelye vir dié wat anders as sy was, is getransformeer deur die “andere”. Die postkoloniale teoloog Mayra Rivera (2007, hoofstuk 5 van die Kindle-uitgawe) argumenteer dat hierdie potensiaal om oop te maak vir die transendentale in die ander transformerend kan wees. Dit maak die onderbreking van die oue en disfunksionele en die gesamentlike deelname aan die hernuwing van individue en gemeenskappe moontlik. Rivera (2007, hoofstuk 6 van die Kindle-uitgawe) skryf ook oor hoe aanraking deur die transendentale van die andere – menslik en meer-as-menslik – ons kan help verstaan hoe ons subjektief en tussen andere se subjektiwiteite bestaan, binne-in die kosmiese liggaam van God. Hierdie openheid vir die andere, met inagneming van die verskille tussen mense, en hierdie ingebedheid in die kosmiese en aardse liggaam van God, is van die eienskappe van Heleen du Preez die persoon en die kunstenaar. 

Heleen het direk en indirek die gemeenskap van die Noordoos-Kaap aangespreek oor hulle verantwoordelikheid teenoor die natuur waarvan hulle afhanklik is vir ’n bestaan. Sy het hulle aangemoedig om die ou skeiding tussen “setlaars” en inheemse mense te oorkom. Aan die einde van haar lewe was sy geliefd en gerespekteer deur mense van uiteenlopende agtergronde wat met haar sterk gees en haar passie met die hele ekologiese gemeenskap kon identifiseer.

Die mensdom is besig om in ’n gevaarlike tyd van die aarde se geologiese geskiedenis in te beweeg, dié van die “antroposeen” (Subramanian 2019:1–3), ’n tyd waar die aarde se bestaan negatief beïnvloed word deur die ekologiese vernietiging wat mense veroorsaak. Braidotti (2013:49–54) argumenteer dat om vorentoe te kan beweeg deur die kompleksiteite van ons tyd, kreatiwiteit en helderheid van gees nodig is. Dit sluit ook ’n wye spiritualiteit en ’n diep identifisering met die aarde as ons gedeelde tuiste in. Dit alles is, in my begrip, Heleen du Preez se nalatenskap aan ons.

Figuur 15. Heleen in die berge. 2 Januarie 2013. Foto deur Henk Coetzee.

 

Bibliografie 

Ayra, R. 2016. Spirituality and contemporary art. Oxford research encyclopedia of religion. https://oxfordre.com/religion/view/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-209?rskey=phaOtE&result=1 (26 Oktober 2019 geraadpleeg). 

Berry, T. 1990. The dream of the earth. San Francisco: Sierra Club.

—. 1999. The great work: Our way into the future. New York: Harmony/Bell Tower.

—. 2009. The sacred universe: Earth, spirituality and religion in the twenty-first century. New York: Columbia University Press.

Boff, L. 1997. Cry of the earth, cry of the poor. Maryknoll, NY: Orbis. 

Braidotti, R. 2013. The posthuman. Cambridge: Polity.

Chung Hyun Kyung. 1991. Come Holy Spirit – renew the whole Creation. Signs of the Spirit: Official report of the seventh assembly of the WCC. Canberra, Geneva: WCC.

Crowther, P. 1989. The Kantian sublime. From morality to art. Oxford: Clarendon. 

Diamond, L. en G.F. Orenstein (reds.). 1990. Reweaving the world. The emergence of ecofeminism. San Francisco: Sierra Club.

Donini, E. 1994. Women and a politics of diversity: A perspective of radical immanence. Ecofeminism and theology. Yearbook of the European society of women in theological research, 2:59–67.

Dube, M. 2000. Postcolonial feminist interpretation of the Bible. St Louis, MI: Chalice Press.

Du Preez, H. 2005. Opsomming van die Essences-kunsreeks.

Eaton, H. 2000. Response to Rosemary Radford Ruether: Ecofeminism and theology – challenges, confrontations and reconstructions. In Hessel en Ruether (reds.) 2000. 

—. 2007. This sacred earth at the nexus of religion, ecology and politics. European Journal of Science and Theology, 3(4):23–8. 

Fox, M. 1983. Original blessing. Santa Fe: Bear. 

Gablik, S. 1993. The reenchantment of art. Londen en New York: Thames & Hudson. 

Geanellos, R. 2000. Exploring Ricoeur’s hermeneutic theory of interpretation as a method of analysing research texts. Nursing Inquiry, 7(2):112–9.

Gebara, Y. 1999. Longing for running water: Ecofeminism and liberation. Minneapolis, MN: Fortress Press.

Haraway, D. 1988. Situated knowledges: The science question in feminism as site of discourse on the privilege of discourse on the privilege of partial perspective. Feminist studies, 14(3):575–99.

Harding, S. 2009. Standpoint theories: productively controversial. Hypatia, 24(4):192–200.

Hessel, D.T. en R.R. Ruether (reds.). 2000. Christianity and ecology: Seeking the well-being of earth and humans. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Ihde, D. (red.). 2007. Paul Ricoeur: The conflict of interpretations. Essays in hermeneutics. Evanston, IL: Northwestern University Press.

Johnson, E. 2000. Losing and finding creation in the Christian tradition. In Hessel en Ruether (reds.) 2000.

Kant, I. 1981. Observations on the feeling of the beautiful and sublime. 2de uitgawe. Los Angeles: University of California Press.

Keller, C. 2008. On the mystery: Discerning divinity in process. Minneapolis, MN: Fortress.

Kruger, J.S. 1995. Along edges. Religion in South Africa: Bushman, Christian, Buddhist. Pretoria: Unisa. 

Kwok Pui-lan. 2005. Postcolonial imagination and feminist theology. Londen: SCM. 

Maturana, H.R. en F.J. Varela. 1980. Autopoiesis and cognition: the realisation of the living. Dordrecht: Reidel.

McFague, S. 1993. The body of God: an ecological theology. Minneapolis: Fortress.

Mesle, C.R. 1993. Process theology: A basic introduction. St. Louis: Chalice.

Miller, G. 1997. The sublime in visual art: From the romantic to the postmodern sublime. MA (Beeldende Kunste)-verhandeling. Universiteit van Pretoria.

Primavesi, A. 2000. Sacred Gaia. Londen en New York: Routledge.

Radford, B. 2016. What is alchemy? Live science, 24 Maart 2016. https://www.livescience.com/39314-alchemy.html (21 Junie 2019 geraadpleeg).

Rakoczy, S. 2004. In her name: Women doing theology. Pietermaritzburg: Cluster Publications. 

Ricoeur, P. 1974. Existence and hermeneutics. In Ihde (red.) 1974.

Rivera, M. 2007. The touch of transcendence: A postcolonial theology of God. Louisville, KY: John Knox Press. Kindle-uitgawe. 

Ruether, R.R. 2000. Ecofeminism: The challenge to theology. In Hessel en Ruether (reds.) 2000.

—. 2005. Integrating ecofeminism, globalisation and world religions. Lanham, MD: Roumane Littlefield. 

Shiva, V. 1988. Staying alive: women, ecology and development. Londen: Zed.

Shiva, V. en M. Mies (reds.). 1993. Ecofeminism. Londen: Zed. 

South African History Online. Eastern Cape Wars of Dispossession 1779–1878. https://www.sahistory.org.za/article/eastern-cape-wars-dispossession-1779-1878 (19 Maart 2019 geraadpleeg). 

—. The homelands. https://www.sahistory.org.za/article/homelands (19 Maart 2019 geraadpleeg).

—. The Natives Land Act of 1913. https://www.sahistory.org.za/topic/natives-land-act-1913 (19 Maart 2019 geraadpleeg).

Sponsel, L.E. 2016. Spiritual ecology. SpringerLink, Encyclopedia of psychology and religion. https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007%2F978-3-642-27771-9_9295-5 (24 Oktober 2019 geraadpleeg).

Stecker, R. 1994. Art interpretation. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 52(2):193–206.

Subramanian, M. 2019. Anthropocene now: Influential panel votes to recognize Earth’s new epoch. Nature. https://www.nature.com/articles/d41586-019-01641-5?utm_source=Nature+Briefing&utm_campaign=4037068ff3-briefing-dy-20190522&utm_medium=email&utm_term=0_c9dfd39373-4037068ff3-44048429 (5 Junie 2019 geraadpleeg).

Swimme, B. en T. Berry. 1992. The universe story: From the primordial flashing forth to the ecozoic era. New York: Penguin.

Tanner, K. 1996. The care that does justice: Recent writings in feminist ethics and theology. Journal of Religious Ethics, 24(1):171–91.

Turner, V. 1969. The ritual process: Structure and anti-structure. Chicago: Aldine Publishing. 

Ursic, E. 2017. Imagination, art and feminist theology. Feminist Theology, 25(3):310–26.

Van Schalkwyk, A. 2008a. The cosmos as the body of God: The interpretation of the Christian story in Sallie McFague’s oeuvre. Scriptura, 98:204–21. 

—. 2008b. Women, ecofeminist theology and sustainability in a post-apartheid South Africa. Journal of Theology for Southern Africa, 130:6–23.

—. 2012. Welfare, wellbeing and the Oikos Cycle: An ecofeminist ethical perspective of care. Journal of Theology for Southern Africa, 142:98–119.

—. 2019. Living in the land: An oiko-theological response to the Amadiba Crisis Committee of Xolobeni’s struggle for ubuntu, land and ecology. Missionalia, 47(2):33–60.

Warren, K. 2000. Ecofeminist philosophy: A Western perspective on what it is and why it matters. New York, Oxford: Rowman & Littlefield.

Wasserman, H. 1993. Art and symbols of the occult. Londen: Greenwich.

Onderhoude

Annalet van Schalkwyk voer onderhoud met Heleen du Preez op 23 Januarie 2006.

 

Eindnotas

1 Die Nuwe Skeppingsverhaal (“New Creation Story”) is die projek van onder meer Brian Swimme en Thomas Berry (1992) en Thomas Berry (1990, 1999) om die studie van die evolusie van die kosmos, aarde en ekologie soos deur astrofisici, geoloë, bioloë, ekoloë en ander natuurwetenskaplikes nagevors, op ’n bevatlike wyse aan te bied sodat dit toeganklik is vir sosiaal-wetenskaplikes en veral vir godsdienswetenskaplikes en teoloë wat poog om die mens se herkoms binne die raamwerk van die evolusie van die aarde te plaas. Die kosmos en aarde se geskiedenis word as die beslissende raamwerk verstaan waarbinne die hele godsdienstige verskynsel geïnterpreteer word as ’n menslike groeiproses tot groter bewussyn van hoe ons binne-in die aarde en kosmos se geskiedenis tuishoort en nie as mense wat hierdie geskiedenis ontvlug nie. Vir hierdie doel word die aarde se geskiedenis geïnterpreteer as die “Nuwe Skeppingsverhaal” – dus ’n rigtinggewende verhaal van oorsprong en toekoms ook vir godsdienstige mense. Sodoende word ou skeppingsmitologieë en verlossingsverhale nuut geïnterpreteer om ons te help om ’n sinvolle, geestelike, etiese en volhoubare ekologiese medebestaan met die aarde, ons enigste tuiste, te voer. 

2 Die byvoeglike naamwoord Christiese, soos dit in die teks in die frase ‟Christiese paradigma” gebruik word, verwys na die dimensies van Christus se verhaal van geboorte, lewe, dood en opstanding. Hierdie byvoeglike naamwoord is nie dieselfde as Christelik of Christian nie. Christelik sou meer verwys na ons geloof in Christus.

3 Terwyl Berry homself nêrens as ’n ekofeminis beskryf het nie, het hy doelbewus by die ekofeministe aangesluit. Hy het duidelik aangetoon dat veral Westerse godsdienste so begaan was oor die verlossing van die mens uit die sondeval dat hulle die oorspronklike goedheid en lewenskrag – of die oorspronklike genade (“original grace” in Matthew Fox se denke) van die skepping uit die oog verloor het. Sodoende het hulle die kans om geïntegreerd en holisties te dink in terme van die werking van die ekologie soos dit vandag bestudeer word – of die skepping, om die taal van Genesis te gebruik – grotendeels verloor. Vandag word dit weer in die ekoteologie en ekologiese bewussyn ontdek.

4 Die etnograaf Victor Turner (1920–1983) beskryf die toestand van sosiale en kulturele liminaliteit as volg:

The attributes of liminality or of liminal personae (“threshold people”) are necessarily ambiguous, since this condition and these persons elude or slip through the network of classifications that normally locate states and positions in cultural space. Liminal entities are neither here nor there; they are betwixt and between the positions assigned and arrayed by law, custom, convention and ceremony. As such, their ambiguous and indeterminate attributes are expressed by a rich variety of symbols in the many societies that ritualize social and cultural transitions. (Turner 1969:116)

5 Kyk Radford (2016).

6 By die skryf van hierdie artikel was Heleen se Essences-reeks reeds aan verskeie versamelaars verkoop. Gelukkig het ek in 2010 twee skilderye (Figure 2 en 3) gekoop. Heleen het nie ’n elektroniese rekord van die reeks en die besonderhede van spesifieke werke gehou nie. Ek het wel na die onderhoud van 23 Januarie 2006 skriftelik rekord gehou van die werke in Essences. Alhoewel Heleen ’n webwerf vir haar kunsateljee – www.artscape.co.za – gehad het waarop sy vier van die werke geplaas het (Figure 5 tot 8), en alhoewel ek op 19 Januarie 2019 nog toegang gehad het tot hierdie webadres, is die webwerf net ’n rukkie daarna toegemaak. Die spesifieke datums van hierdie vier kunswerke is nie op die webwerf aangedui nie. In hierdie artikel word hulle datums derhalwe as onbekend aangedui. Ek is egter bewus daarvan dat die kunswerke tussen 2002 en 2005 geskilder is. Heleen het elektroniese kopieë van twee van die kunswerke (Figure 3 en 4) op Facebook geplaas, êrens tussen 2006 en 2010. Ek het die elektroniese kopieë op haar eie rekenaar gehou. Gwenneth Miller, ’n jare lange vriendin van Heleen, het my gehelp met van die temas van die werke. Figuur 1, wat nie deel van die Essences-reeks is nie, maar wat tematies en tegnies daarmee verband hou, behoort aan Miller. Hierdie artikel bevat dus nie ’n volledige rekord van al die kunswerke van die Essences-reeks nie.

7 Ek is deur Sinegugu Zukulu ingelig oor die tradisies van die AmaXhosa ten opsigte van die bestuur van beestroppe en die beskerming van grond en grasvelde. Sinegugu is kundig oor die inheemse kennissisteme van die AmaXhosa. Sien Zukulu (2019:33–60).

8 In my gesprekke met haar het Heleen haar skilderye van die vroue van die Herschel-distrik bespreek en haar empatie met hulle veeleisende lewens verwoord. Sy het haar ook geïdentifiseer met die wyse waarop hulle sosiaal met ander vroue verkeer en hulle huise versier.

9 Sy het onder andere by die Hoërskool Alberton, die Johannesburgse Kunsskool en Damelin skoolgehou en onderrig gegee.

10 Sien ’n bespreking van die vraag: “Waarom voorkom God nie lyding nie?” in Mesle (1993) en Keller (2008:87–90).

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


  • 0

Reageer

Jou e-posadres sal nie gepubliseer word nie. Kommentaar is onderhewig aan moderering.


 

Top