|
|||||||||||||
Hierdie artikel bevat teoretiese aantekeninge oor die skryfpraktyk tydens die skep van my historiese roman Die pad na Skuilhoek (2011). Dit is daarom hoofsaaklik ’n gesprek in die skryfkuns as vakdissipline binne die raamwerk van praktykgebaseerde navorsing. Die historieseroman-skrywer moet die aard van die beskikbare dokumentasie ondersoek, al is dit net om die tyd, ruimte, karakters en gebeure in die roman te kan rekonstrueer. Hierdie artikel ondersoek die betroubaarheid van inligting oor ’n bepaalde stuk Suid-Afrikaanse geskiedenis waaroor dié betrokke roman handel. Die inligting waarom dit in hierdie artikel gaan, is te vinde in bepaalde dokumentasie oor die geskiedenis van die eerste gedeelte van die Voortrekkerleier Andries Hendrik Potgieter se trekgeselskap tussen Mei en Desember 1836 weerskante van die Vaalrivier in die omgewing van die huidige Parys. Aangesien die inligting relatief beperk is en aanvanklik deur die oë van Afrikanernasionalisme opgeteken is, is dit belangrik dat die romansier die aard van die inligting toets voordat dit gefiksionaliseer word. Dit gaan in hierdie artikel om die gebeure rondom die Liebenbergmoord, die Vaalrivierslag, beide in Augustus, en die slag van Vegkop in Oktober 1836, soos wat dit gedokumenteer is in G.S. Preller se Voortrekkermense, J.G.S. Bronkhorst se verslag en die Joernaal van Sarel Cilliers. Hierdie geskiedenis word egter byna sonder uitsondering lank ná die gebeure self gedokumenteer en die optekening vorm in ’n groot mate deel van die vestiging van Afrikanernasionalisme. Om feit en fiksie in die dokumentasie uitmekaar te hou, is moeilik genoeg. Die vraag is egter of die skrywer van ’n historiese roman oor hierdie gebeure die dokumentasie net so as betroubaar kan aanvaar. Die antwoord hierop is nee, want daar is reeds sprake van ’n groot mate van rekonstruksie waarvan die fiksieskrywer bewus moet wees.
Trefwoorde: fiksionalisering, Groot Trek, historiese roman, historieseroman-skrywer, Liebenbergmoorde, Sarel Cilliers, Vaalrivierslag, Vegkop
The novelist and the past: The writer's handling of historical material in creating the historical novel Die pad na Skuilhoek
This article is in essence a writer's report on an aspect of the writing process of a novel, specifically the handling of research material for a historical novel. The article contains a few theoretical notes on the writing practice in creating the historical novel Die pad na Skuilhoek (2011). It is a discourse in creative writing as a discipline, within the framework of practice-based research.
The writer of a historical novel has to investigate the nature of available documentation that forms the background of the story, in order to reconstruct the time, place, character and, to a limited extent, plot in the novel. According to Afrikaans historical novel writer André P. Brink not everything we know of the past, or read about it, is necessarily fact. There are silences between the facts and the novelist has to detect such silences. During my research for this particular novel I realised that there are more silences than one would expect in modern history books on this subject, which influenced my handling of historical material in almost all phases of the writing process. This slice of history was not as simple or one-dimensional as it seemed.
The article also investigates the reliability of information concerning events during the Liebenberg massacre, the battle of Vaal River, both in August 1836, and the battle of Vegkop in October of that year. The events in the novel take place between May and December of 1836, the early years of the trek of the Voortrekker leader Andries Hendrik Potgieter. The place is the area directly north and south of the Vaal River in the vicinity of the present town of Parys. Historical research became an integral part of the creative process. It was soon clear that although modern historiography has given ample attention to the history of the Great Trek, it covers mainly the later part of the trek, in particular the trek to the then Natal. Thus other resources had to be explored.
Original archival material about this part of our history is quite limited, and secondary documentation had to be used as the basis of the research. The history I investigated was documented in G.S. Preller's Voortrekkermense, J.G.S Bronkhorst’s Potgieter Commission report and the journal of another Voortrekker leader, Sarel Cilliers. Apart from the fact that information regarding these particular events was mostly recorded only years after the events, the other principal reason for the documentation was never purely the preservation of historical facts, but to boost Afrikaner nationalism. It is therefore imperative that the fiction writer should evaluate the reliability of the information before fictionalising it.
Keeping in mind that people, individually as well as collectively, are the narrative they believe about themselves, my story is my identity. It is argued within the framework of memory theory that the historical novelist has to bear in mind that memories that were not written down during, or immediately after, the experience itself may disappear as they are transmitted from generation to generation – like water transported in a leaking bucket, which slowly runs dry.
Resources like the above-mentioned documents are collected memories of older members of the Great Trek, and the research material had to be carefully analysed in order to create a credible setting for the said novel.
Even terms like Voortrekker, Boer and Afrikaner were not commonly used by the Voortrekkers to refer to themselves. They mostly called themselves Emmigrant Dutch (Hollandse Emigrante).
The only reliable diary of the time is the diary of Louis Trichardt, whose trek did not actually form part of the Potgieter trek. Trichardt left the Cape Colony before Potgieter, and settled near the Soutpansberg during the first half of 1836.
Preller's books Voortrekkermense contain mainly a record of the memories of members of the Great Trek, but the events were recorded almost 40 years later, and the recording was also stimulated by the awakening of Afrikaner nationalism after events like the founding of the Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) (Society of True Afrikaners) in 1875, the Paardekraal meeting (December 1880), and the first Anglo-Boer War. The report of Johannes Bronkhorst on the Potgieter Commission's visit to Trichardt was also documented long after the Liebenberg massacre and the Vaal River battle, two events reported on in the journal. That is why it is still not clear exactly on which day in August the attacks took place or on exactly which day in October the battle of Vegkop was fought. What we know about Sarel Cilliers is from his own recollections as documented in his so-called Journal, which, again, was recorded at least 30 years after the battles mentioned in Bronkhorst's report. It was told by him to a friend days before Cilliers's death.
Creating the novel Die pad na Skuilhoek did not merely require the usual kind of research into existing historiography, but also implied the interpretation of the history as recorded. Although the main characters and the main plot of the love story are pure fiction, the setting (time and place) is based on historical reality, but the challenge was to create a believable setting from a history about which very little is known. Fictional characters as well as historical figures like Andries Hendrik Potgieter had to be presented as credibly as possible. The atmosphere of the novel had to be that of the mid-19th century.
"There is no other way to get to know the past than through texts," Kriel (2009:2) argues, and "historical meaning comes about intertextually". Die pad na Skuilhoek is, therefore, just a text among texts, and historical knowledge is constructed at the level of the individual statement, as well as through the way historical facts are integrated in a historical text. The first theoretical statement based on the writing practice is the utmost importance of research when writing a historical novel, and, secondly, that there are more silences in this history than expected. The novel then became its own narrative.
Die pad na Skuilhoek opens with the historical Liebenberg massacre on 23 August 1836 and ends in the early autumn of 1842. The novel covers the first five and a half years of the Great Trek and takes place in an area between the modern-day Potchefstroom, Parys and Schoemansdrif. It is the love story of two young survivors of the massacre, Lourens and Petronel. Their friend Vryheid (Freedom) also survived the murder. It is the story of the Great Trek, a story of love, friendship and hatred, and the rather futile efforts to get the farm Skuilhoek registered against the name of Lourens Rasmus Botha.
To keep fact and fiction in the documents apart was difficult enough, but the actual challenge was to rewrite silences after the facts were discovered. In creating this novel I had to convince myself that the author of a historical novel with this particular history as the background could accept the documentation as reliable to only a limited extent. The article considers the extent to which I as novelist could reconstruct a history that had already been reconstructed within another narrative of ourselves.
Keywords: Battle of Vaal River, Battle of Vegkop, fictionalization, Great Trek, historical novel, historical novelist, Liebenberg massacre, Sarel Cilliers
1. Inleiding
Binne die raamwerk van praktykgebaseerde navorsing as navorsingsmetode is dit die oorhoofse doel van hierdie artikel om as skrywer verslag te doen oor ’n aspek van die skeppingsproses in die skryf van die historiese roman Die pad na Skuilhoek. Dit impliseer die notering van die proses waartydens historiese gegewens gestaaf word sodat hierdie gegewens in die roman gebruik kan word as skeppingselemente, soos karakter, tyd en ruimte. Dit dra by tot die skep van ’n outentieke atmosfeer.
Navorsing en wetenskaplike beskrywing in die kreatiewe kunste, soos die skryfkuns, die beeldende en die uitvoerende kunste, binne die raamwerk van praktykgebaseerde navorsing is algemeen. Breed en Greyling (2010:86) merk in hierdie verband op: "Die navorsingsmetode erken die verband wat tussen die teorie en die praktyk bestaan, asook die relevansie van teoretiese en filosofiese paradigmas vir die kontemporêre kunspraktisyn." Die doel van praktykgebaseerde navorsing op die gebied van die skryfkuns as vakdissipline is dus om die insigte wat tydens die praktiese skep van ’n woordkunswerk bekom is, neer te skryf ten einde die insigte met die skrywers- en navorsingsgemeenskap te deel. "Die notering van die refleksies op die kreatiewe proses is dus van besondere belang," meen Breed en Greyling (2010:88).
Die pad na Skuilhoek is die liefdesverhaal van Lourens Botha en Petronel van Rensburg. Die twee hoofkarakters oorleef albei die historiese Liebenbergmoord net noord van die Vaalrivier aan die begin van die Groot Trek. Hoewel die hoofkarakters en hulle verhaal pure fiksie is, steun die roman as historiese roman swaar op verskillende soorte dokumente waaruit gebeurtenisse van die verlede in die roman gerekonstrueer word.
Hoe betroubaar moet sodanige dokumentasie wees?
Taljard (2002:34) haal André P. Brink aan en wys daarop dat die onbetroubaarheid van dokumentasie hom tot die gevolgtrekking laat kom dat stiltes net so ’n groot deel van die verlede uitmaak as sogenaamde betroubare inligting, en dat die skrywer se "need to storify" immers deur hierdie stiltes gestimuleer word. Hoe nou gemaak as die betroubare inligting onbetroubaar blyk te wees? Of word die stiltes dan maar die inligting? Aan die anderkant kan Swanepoel (1998:74) reg wees: “Ons kan slegs die narratiewe wees wat ons oor onsself vertel.”
Die roman begin in 1836 teen die agtergrond van gebeurtenisse weerskante van die Vaalrivier in die omgewing van die huidige Vredefortkoepel tydens die trek van Andries Hendrik Potgieter. Argivale dokumentasie hieroor is egter maar min en onbetroubaar; dit is volgens die historikus G.N. van den Bergh hoofsaaklik "weens die verlies van die Potgieter Argiewe" (1998:25), selfs voordat Potgieter teen die middel-veertigerjare Ohrigstad toe verhuis het. Dit is dus byna bloot op grond van herinneringe dat die romanskrywer die gebeure moet fiksionaliseer.
Terwyl die Maritz- en Retieftrekgeselskappe, en ook later die gebeure in die destydse Natal, uit meer betroubare dagboeke, soos dié van Erasmus Smit of J.G. Bantjes, afgelei kan word, is die gebeure rondom die Potgietertrekgeselskap vaag en die romansier van byna net sekondêre bronne afhanklik.
Een van die heel betroubaarste dokumente van daardie tyd is die Dagboek van Louis Trichardt1 (Preller 1938 en Le Roux 1977), maar dit handel oor Trichardt se eie trek verder noord en dek skaars twee jaar. En selfs in hierdie geval moet ’n mens versigtig lees, want Preller se weergawe van die dagboek verskil plek-plek van dié van Le Roux. Preller (1938:69) gebruik byvoorbeeld die Latynse inserere in anus waar Le Roux (1977:31) in dieselfde inskrywing sê Hanna moet haar "moeijegeid in haar gat steken"! Trichardt raak soms nogal erg omgekrap, veral met mense, en dan huiwer hy nie om dit in kru woorde uit te druk nie. Le Roux (1977:71) verwyt Pieta dat hy oom Jan Pretorius se kant kies en dan moet Pieta maar sy hand onder oom Jan se gat gaan hou "en verso(ek) hem daar te kakken" en dan sit hy wat Pieta is met die droë "keutels". Weer kuis Preller (1938:153) die woorde met sy Latyn. Die vraag is egter onmiddellik ook of dié besondere woorde in daardie tyd as vloekwoorde ervaar is (vgl. die gebruik van kak in Le Roux 1977:151).
Sondae is, as jy die dagboek noukeurig lees, vir Trichardt-hulle omtrent deurgaans maar gewone dae waarop daar gejag, getrek, gebou of uitgery word na die vee. Hoekom hinder hierdie inligting ’n mens dan as jy dit skielik raaklees? Kan dit wees dat navorsers ook maar, soos fiksieskrywers, die stiltes onder die dekmantel van die wetenskap vol skryf? Anders is dít die narratief wat ons oor onsself vertel.
Dit is belangrik om daarop te wys dat dokumente soos die meerderheid verslae in Preller se Voortrekkermense sogenaamde "ooggetuieverslae" is, maar dat eers minstens 30, 40 jaar later opgeteken is (vgl. die bespreking van Voortrekkermense hier onder). Hoeveel onthou ’n gewone mens, veral ’n ou mens, nog ná 40 jaar van die besonderhede? Wat daarin is betroubare inligting en wat is stiltes wat reeds ’n ander stem gekry het? Is dit uiteindelik regtig ’n probleem vir die skrywer van die historiese roman?
Dit lyk tog of die skrywer van die historiese roman eers sal moet seker maak in watter mate die “betroubare” inligting inderdaad betroubaar is, en wat reeds gefiksionaliseer is, en hoekom.
Dit is ’n verdere doel van hierdie artikel om die gebeure van bogenoemde stukkie verlede te probeer rekonstrueer, maar dan op grond van betroubare dokumentasie oor die gebeurtenisse van die laaste agt maande van 1836, in die omgewing van die huidige Parys. ’n Groot deel van die geskiedskrywing oor hierdie tydperk word gegrond op dokumentasie wat niks meer is nie as blote herinneringe. Al sou herinnering in baie gevalle vir die historikus van waarde wees, moet sulke dokumentasie deur die historieseroman-skrywer met versigtigheid benader word.
Dit is die onderwerp van hierdie artikel, waarin ek argumenteer dat ek as skrywer van Die pad na Skuilhoek in die soeke na die stiltes tussen die betroubare inligting belemmer is deur die feit dat die kollektiewe verlede in die dokumentasie self in die meeste gevalle reeds gerekonstrueer is, veral deur die soeke na Afrikaneridentiteit. Ek argumenteer verder dat dokumentasie, soos in Voortrekkermense van Preller, die verslag van Johannes Gerhardus Stephanus Bronkhorst (opgeneem as Bylae iii in Preller 1938:383–91) en die joernaal van Sarel Arnoldus Cilliers (as Aanhangsel in Gerdener 1919:92–102), nie betroubaar is nie, omdat dit blote herinneringe is en dat herinnering mettertyd die oorspronklike ervaring heel anders voorstel. Met die hulp van die werk van latere historiograwe, soos De Jong (1987), Van den Bergh (1999) en Van der Merwe (1985), en met eie interpretasie, kan die moontlikhede van vergissing in herinneringe beperk word, maar dit impliseer ook dat daar verwys moet word na teorie oor die menslike geheue, en verskillende maniere waarop herinnering betroubaar bewaar kan word.
Du Plooy (2009) bespreek in ’n artikel aspekte van twee historiese romans van Ingrid Winterbach binne die raamwerk van Ann Rigney se beskouing van verskillende modelle waarmee kulturele herinnering benader kan word.
Rigney (2005:12) aanvaar herinnering as die belewenis van ’n gegewe gebeurtenis in die verlede, wat aan die lewe gehou word deur die deelnemers aan die oorspronklike gebeurtenis. Herinnering is egter deurgaans op die drempel van uitwissing. Hierdie siening berus op ’n bepaalde tradisie van denke oor herinnering waarvolgens die oorspronklike ervaring die volledige gegewe is, en dit moet so lank as moontlik bewaar kan word. “In practice, however, memories constantly disappear as they are transmitted from generation to generation: like water transported in a leaky bucket, which slowly runs dry.” Dit is dan die sogenaamde “original plenitude and subsequent loss”-model. Om die lekkasie te keer, moet die herinnering op een of ander wyse dan gepreserveer word.
Geskrewe herinnering is een manier van behoud; of foto’s. Die oorvloed-en-verlies-model lei tot ’n ontploffing in die maniere waarop gemeenskappe met hulle verlede handel. “So the link between collective memories and identity politics remains an extremely important issue" (Rigney 2005:13).
Die skakel tussen kollektiewe geheue en identiteitpolitiek kan dalk beter beskou word vanuit ’n ander geheuemodel: ’n sosiaal-konstruktivistiese model waarin die vertrekpunt is dat herinneringe van ’n gedeelde verlede kollektief gekonstrueer en gerekonstrueer word in die hede in plaas daarvan om dit uit die verlede op te wek. Maar dan is die herinnering gewoonlik naspeurbaar deur eksterne bronne, soos geskrifte, foto’s, of wat ook al.
Neerskryf is inderdaad een manier waarop die verlies van die volledige oorsprong teengewerk kan word. Volgens Rigney (2005:12) sluit dit aan by die tradisie wat herinnering beskou binne ’n model wat berus op die aanvanklike volledigheid of oorvloed van ervaring en die voortgaande proses van verlies in die herinnering aan die ervaring. Dit is die “original plenitude and subsequent loss” (Rigney 2005:12). Binne hierdie siening word veronderstel dat ervaring ontstaan of plaasvind in die volledige werklikheid van ’n gebeurtenis, saak of ervaring. Daarna word dit in die herinnering bewaar, aanvanklik sorgvuldig en uitvoerig in ’n soort oorvloedigheid van inligting. Later word die herinnering ’n poging om die saak lewend te probeer hou en die besonderhede word moeiliker teruggeroep.
Du Plooy (2009:15) stem dus saam met Rigney dat dit in die praktyk onvermydelik is dat herinneringe verdof, dat die kwaliteit daarvan uitsyfer soos water deur ’n lekplek in ’n proses van voortdurende verlies. Die manier waarop die “oorspronklike volledigheid” en “daaropvolgende verlies” teëgewerk kan word, is inderdaad deur die neerskryf van die gegewens vir wanneer daar nie meer mense is wat ’n bepaalde ervaring persoonlik meegemaak het nie, of as niemand meer iemand geken het wat ’n deelnemer aan die bepaalde gebeure was nie. Tekste word dan die tweede beste vorm van die “lewende” of “persoonlike” geheue wat gedra word deur mondelinge taal en direkte interpersoonlike kommunikasie.
Tradisie, soos byvoorbeeld mondelinge narratiewe, verklap inderdaad iets van die geskiedenis van ’n gemeenskap, al is dit nie altyd maklik om te bepaal wat in ’n tradisie waar en wat vals is nie. Daar is egter altyd iets van die kiem van waarheid daarin, meen Vansina (1965:3). Onder tradisie word die mondelinge narratief, wat eerstehandse inligting kan bevat, ingesluit, maar dit is belangrik om die aard van die vertelling in ag te neem, want hoe vryer die vertelling, hoe groter die uiteenlopende weergawes daarvan. ’n Streng meganiese narratief sou dus die betroubaarste wees. Om die kern van historiese waarheid in ’n mondelinge vertelling vas te stel, is dit nodig om die oudste vorm daarvan na te spoor en aan ander gegewens te toets. Die aard van die oordrag bly dus belangrik.
Die toepaslike narratiewe in Voortrekkermense, word daar later in hierdie artikelgeargumenteer, is egter nie mondelinge narratiewe in Vansina se betekenis van die woord nie, hoofsaaklik omdat die aard van die oordrag van hierdie vertellings dit iets anders maak as suiwer mondelinge narratiewe.
Die vraag is verder ook of die vertellings in Voortrekkermense tradisioneel is. Die antwoord is nee, omdat hierdie narratiewe nie mondelinge vertellinge is nie, maar as geskrewe vertellings aangebied word (vgl. afdeling 2 hier onder). Vansina (1965:6) onderskei in elk geval tussen mondelinge tradisies in geletterde en pregeletterde gemeenskappe. Sy metodologie hou met mondelinge vertellings in pregeletterde gemeenskappe verband, terwyl die narratiewe in Voortrekkermense as geskrewe herinneringe van ’n geletterde gemeenskap aangebied word.
Die oplewing in die belangstelling in persoonlike herinneringe hang saam met die siening van geheue as die teenhanger van amptelike geskiedenis. Persoonlike geheue en die naspeur van “outentieke” herinneringe staan dan teenoor die hegemoniese historiese verslae van professionele historiograwe wat deel vorm van ’n magsbestel (Rigney 2005:12–3).
My argument is egter juis dat die geskrewe bronne waarom dit in hierdie artikel gaan, eers lank ná die oorvloedige werklikheid neergeskryf is. Daar moes dus toe reeds sprake van geheueverlies gewees het. Die oorspronklike gebeurtenisse is daarom in die dokumentasie reeds herinneringe van ’n kollektiewe geheue wat al klaar in ’n ander hede gekonstrueer en gerekonstrueer is.
Die skep van Afrikaneridentiteit is nie die probleem of die onderwerp van hierdie artikel nie. Miteskepping is deel van enige individu of groep se soeke na identiteit. Taljard (2002:33) verwys na Tzvetan Todorov wat aanvaar "dat die voorstelling wat ’n mens vir homself van die verlede maak, belangrik is vir die konstruksie van persoonlike identiteit sowel as kollektiewe identiteit". "Mites vorm deel van die kulturele erfenis van gemeenskappe. Die invloed van kultuur op individuele en kollektiewe identiteit is wydlopend," argumenteer Combrink, Greyling en Du Plessis (s.j.:4). Enige groep het dus mites en helde nodig, want "bestaande en nuutgeskepte verhale is inherent deel van die identiteit en ruimte van elke individu en gemeenskap" (Combrink e.a. s.j.:3).
Daar is niks fout met mitologisering as sodanig nie; dit is immers ’n hoeksteen van identiteit en ek kan aan geen rede dink waarom die Afrikaner nie ’n eie identiteit kon ontwikkel nie. Stories, veral oor mense, maak mense deel van ’n proses van betekeniskonstruering. "Dit is die wyse waarop individuele en kollektiewe identiteite vorm kry" (Combrink e.a. s.j.:2).
Die romanskrywer moet egter by dié verheerliking verby kan lees om die betroubare inligting te identifiseer sodat hy of sy die stiltes kan herken.
Die Potgietertrek was as vroeë trek en as die grootste trekgeselskap (vgl. Visagie 2011:15) seker een van die heel belangrikste groepe wat die Kaapkolonie óf aan die einde van 1835 óf vroeg in 1836 verlaat het. Net hier loop die romansier hom vas teen die onvastheid van die inligting oor hierdie gebeure. Nêrens staan die vertrekdatum outentiek opgeteken nie!
Dit is die probleem: Hoe skryf jy ’n historiese roman sonder enige betroubare inligting tot jou beskikking? Hoe skep ’n mens fiksie rondom ’n wêreld waarvan die oorvloedige werklikheid nêrens feitelik opgeteken staan nie? Kan die verlede as teks en die roman as teks dan ooit resoneer, of bly elkeen maar net ’n teks binne die onderskeie kontekste?
Primêre bronne oor die trek van Potgieter is skaars; die fiksieskrywer moet hom of haar verlaat op Preller, op iets soos die verslag van Bronkhorst, of op die dagboek van Cilliers. Hoe anders maak jy fiksie van die feite?
Dit is die doel van hierdie artikel om die betroubaarheid van die inligting te ondersoek ten einde te kan agterkom wat is feit en waar die fiksieskrywer die stiltes fiksionele stem kan gee.
2. Preller se Voortrekkermense
Vir die afgelope eeu al is Preller se Voortrekkermense een van die heel belangrikste Afrikaanse bronne oor die verloop van die Groot Trek. Die vraag is egter hoe betroubaar dit as primêre bron vir die romanskrywer is. Baie daarvan is immers ooggetuieverslae van mense wat self die gebeure meegemaak het, en as sodanig is getuieverslae ’n belangrike bron van inligting. Dit is selfs moontlik dat ooggetuieverslae die enigste betroubare bron is.
Dit is glad nie die doel van hierdie artikel om Voortrekkermense as onontbeerlike bron verdag te maak nie; ook nie om die getuies tot leuenaars te maak nie. Aan die anderkant is dit belangrik om vir ’n wyle stil te staan by die aard en die oorsprong van die meeste verslae in die onderskeie dele van Voortrekkermense ter wille van die toets van die feitelikheid van die inligting. Of is dit dalk net herinneringe?
Preller (1918:2–3) doen moeite om reeds in die inleiding tot die eerste deel van Voortrekkermense die ontstaan van die teks te verduidelik:
Die teënwoordige uitgaaf is ’n herdruk van die uitgaaf van A.G.C. van Duyl, wat in 1883 te Amsterdam in brosjure-vorm verskijn het onder die tietel van 'Een Afrikaander’. En dit was weer ’n afdruk van die oorspronkelike handskrif van die auteur.
Die eerste uitgewer, Van Duyl, verduidelik Preller in dieselfde inleiding, sê dan in die eerste uitgawe dat hy kort ná die einde van die "transvaalse oorlog" (die Eerste Vryheidsoorlog, 1880–1) die manuskrip van die redaksie van Die Afrikaanse Patriot ontvang het. Die volgende aanhaling uit die brief van die redaksie van die Patriot is vir die doel van hierdie artikel van groot belang:
Onze bemoeiing ter opwekking van nationaliteits-gevoel waren zó voorspoedig, dat zy onder ’n vroeger doofstomme bevolking niet alleen een leeslust heeft opgewekt, maar ook zulk ’n schrijflust dat wij in de verte geen plaats hebben voor de bydragen die van alle zijden toestromen. (Preller 1918:2)
Die direkte verwysing van Die Afrikaanse Patriot na die opwekking van nasionalisme en die Eerste Vryheidsoorlog verbind die GRA, Afrikanernasionalisme en die oorlog met mekaar. Hierdie verband tussen dié teks en die opkoms van Afrikanernasionalisme is insiggewend, want die Eerste Vryheidsoorlog en die stigting van die GRA in 1875 en die opkoms van Afrikanernasionalisme loop hier hand aan hand.
Dit is hieruit, en ook by ’n bespreking van die verskillende bydraes, duidelik dat verreweg die meerderheid tekste in Voortrekkermense uit die laat 19de eeu kom. Dit is dus nie tydens die trek self of direk daarna neergeskryf nie. Verder was van die skrywers van die verslae rondom 1840 nog blote kinders.
Dit laat onmiddellik die vraag ontstaan oor hoe betroubaar al die feite is. Hoeveel onthou ’n mens van ’n gebeurtenis veertig jaar later? Hoeveel is feit en hoeveel is herinneringe? Verder word dit gestimuleer deur volksbewussyn, want dit was onteenseglik deel van die "opwekking" van Afrikanernasionalisme.
Die opkoms van Afrikanernasionalisme is nie die probleem nie en dit is ook nie waaroor hierdie artikel handel nie. Miteskepping is deel van die skep van identiteit. Vir die fiksieskrywer help die mite egter nie veel om die feite van die verlede te ontdek nie, wat nog te rekonstrueer.
3. Terme
In die paar argivale bronne wat wel bestaan, soos Trichardt se dagboek, briewe, verslae of notules, word terme soos Afrikaner, Voortrekkerof Boermin gebruik om na die deelnemers aan die Groot Trek te verwys. Dit was nie algemene benaminge wat die gewone trekkers gebruik het om na hulleself te verwys nie. Steyn (1987:14) verwys wel na M.C. van Schoor wat Andries Pretorius aanhaal wat in 1847 aan ander Trekkers geskryf het: "Daar ik nooyd sullen ophouden [een] Afrikander te zyn kan ik niet zwygen.” Selfs ’n term soos Groot Trek moes agterna eers gemunt gewees het.
Dit is nie die doel van hierdie afdeling om betrokke te raak by ’n moderne diskoers oor wat die terme vandag beteken nie. Dit gaan eenvoudig daarom dat die deelnemers aan die trek hulleself inderdaad trekkers noem, maar dat die gangbare eienaam onder hulleself Hollandse Emigrante was.
Dit is belangrik om in hierdie verband weer daarop te wys dat die versameling van dokumentasie oor hierdie stukkie verlede aanvanklik gepaard gegaan het met die ontwaking van Afrikanernasionalisme, veral ná die Paardekraalvolksvergadering (Desember 1880), die Eerste Vryheidsoorlog en die sukses van die GRA. Dat daar dus nuwe eiename as deel van die ontwaking van ’n groepsidentiteit deur latere skrywers, kultuurleiers en politici geskep is, is nie vreemd nie, en ook nie tot Afrikaans beperk nie.
Lees ’n mens Trichardt se dagboek, kom die term Afrikaner byvoorbeeld net een of twee keer voor (Le Roux 1977:81), en dit is toe hy by die mense van die Portugese fort probeer vasstel het of die groep wat hulle "ses dae anderkant" Dingane gekry het, ene Moolman kon wees. Ek beweer dus nie dat die term nie bestaan het nie, maar ek twyfel of die Kaapse Nederlandse koloniste vóór 1840 algemeen na hulleself as Afrikaners of Afrikaanders sou verwys het. Veral nie teen die agtergrond van die groep Afrikaanders, of Afrikaners, onder Jager Afrikaner wat rondom 1800 as voortvlugtendes oor die Oranjerivier Namibië intrek nie, en waarvan veral die Noord-Kaapse trekboere sou geweet het.
Trichardt (Le Roux 1977) gebruik die term voorste mense vir die eerste trekkers en agterste mense vir dié trekkers wat nog aan die kom was. Eerwaarde Erasmus Smit gebruik in sy dagboek (Schoon 1897) gewoonlik “reizigers”. Trichardt se gebruik van die term mense is nogal insiggewend, want dit dui gewoonlik op sy eie mense. Die term volk word hoofsaaklik gebruik om na hulle eie bediendes te verwys, terwyl die term nasie aanvanklik as sambreelterm vir die inheemse bevolking gebruik word. Eers teen Februarie 1838 gebruik hy my natie (Le Roux 1977:161) ook om na sy eie mense te verwys. Dit strook met my waarneming tydens vroeëre taalnavorsing oor die Afrikaans van die afstammelinge van die Dorslandtrekkers in die noorde van Namibië in die tagtigerjare van die vorige eeu. Ouma Rachel van der Merwe, toe reeds oor die honderd, en oom Tom Botswana, toe reeds oor die tagtig, gebruik deurgaans die terme volk of makvolk om na hulleself, die gekleurde bediendes, te verwys, en die term nasie om na die inheemse swart volke te verwys.
Die terme wat vandag algemeen gebruik en aanvaar word, moet deel wees van die aard van die geskiedskrywing van historici, soos Preller, en van latere skrywers wat in hulle geskiedskrywing ook in diens staan van die vestiging van Afrikanernasionalisme.
Dokumentasie van gebeure tussen 1836 en 1842 in die noorde van die Vrystaat en die suidooste van Noordwes en die opkoms van Afrikanernasionalisme teen die einde van die 19de eeu en die eerste helfte van die 20ste eeu is dus soms só met mekaar verweef dat dit dikwels moeilik is om feit en fiksie van mekaar te onderskei.
Hierdie verweefdheid hou egter nie net verband met die ontwikkeling van ’n volksidentiteit nie. Dit hang ook nóú saam met die feit dat argivale bronne oor veral die trek van Potgieter maar aan die skraal kant is. As dit nie so was nie, sou ons nie vandag nog diep moes gaan delf om selfs die datum van een van die heel belangrikste gebeurtenisse tussen 1836 en 1842 vas te stel nie, naamlik die presiese datum van die slag van Vegkop. Lees ’n mens vandag na oor die datum van die slag van Vegkop, is dit amper enige dag tussen 2 en 29 Oktober 1836 (Van Schoor 1984:7)! Van der Merwe (1985) het die datum volgens al die beskikbare “omstandigheidsgetuienis” op 20 Oktober bereken en dit word nou redelik algemeen so aanvaar.
Hoe is dit dan moontlik? Dit is die maklikste om hierdie onvastheid te probeer verduidelik aan die hand van bepaalde gevalle.
4. Die Liebenbergmoord en die Vaalrivierslag, Augustus 1836
Die moord op die Liebenberglaer op die plaas Rietpoort, net noord van die huidige Parys, en die aanval op die laer van die Voortrekkers, ene Bronkhorst, Botha of Bothma en Steyn aan die Vaalrivier, op die huidige plaas Kopjeskraal omtrent tien kilometer stroomaf van Parys in Augustus 1836 was ’n kritieke punt in die geskiedenis van die Groot Trek, want tot op daardie stadium was die trek voorspoedig en ongehinderd met betrekking tot die inheemse volke. Die verhouding tussen Potgieter en die swart volke, soos die Barolong, was volgens verreweg die meeste bronne vriendskaplik. Dit word ook bevestig deur die goeie verhouding waarvan ’n mens in Trichardt se dagboek lees. Die moord op die trek van Hans van Rensburg staan in ’n sekere sin los van die groter trekgemeenskap van Potgieter. Daarom was die aanval op die kamp van Christiaan Liebenberg van die uiterste belang vir die verdere verloop van die Groot Trek, want heelwat koloniste was nog in die Kolonie op pad om te trek.
Inligting oor die moord op Liebenberg-hulle en die latere slag in dieselfde omgewing teen die Vaalrivier is egter karig, só karig dat die werklike datum en die ongevalle nou nog nie met absolute sekerheid bepaal kan word nie, hoofsaaklik omdat ons afhanklik is van die inligting in Voortrekkermense en die verslag van Bronkhorst (Preller 1938). Genoemde bronne is egter sonder uitsondering getuieverslae wat op die minste 40 jaar later opgeteken of heropgeteken is en dus niks meer as herinneringe was nie.
Lees ’n mens egter die sekondêre bronne saam met die enigste primêre bron, naamlik die verslag van Stephanus Erasmus in die Zuid Afrikaan van 7 Oktober 1836, soos wat Van der Merwe (1985:7 e.v.) dit doen, dan lyk dit vir my of die moord op die Liebenbergs in die nag of vroeë oggend van Dinsdag 23 Augustus 1836 was en die aanval op die laer aan die Vaalrivier later dieselfde dag. Indien die laer by Kopjeskraal ook, soos dié van Liebenberg, byna totaal uitgemoor was, sou die gevolge waarskynlik dieselfde kon wees as die aanvalle op die laers in Natal ná die moord op Piet Retief. Die moontlikheid sou groot gewees het dat die trekkers druipstert terug moes trek Kolonie toe.
Daar is reeds in die vorige afdeling van hierdie artikel verwys na die onbetroubaarheid van Voortrekkermense as akkurate historiese dokument. Om baie dieselfde redes is die Bronkhorstverslag, wat onder andere oor die Liebenbergmoord handel, ook onbetroubaar.
Oor die verslag van Bronkhorst (Preller 1938:383) het Bronkhorst se dogter, Maria Jacoba Minnaar, later vir Preller vertel dat haar vader die joernaal gehou het en die oorspronklike Kaap toe gestuur het om gedruk te word. Niemand kon hierdie joernaal egter nog opspoor nie en die verslag is volgens Preller dan ’n "vertaling van ’n vertaling" en as sodanig onbetroubaar. Indien hierdie verslag uit 1836 dateer, sou ’n mens dit uit die taalgebruik kon aflei. Vergelyk ’n mens egter die Afrikaans van die verslag met Trichardt se Afrikaans in sy dagboek, is dit duidelik dat die Afrikaans van die verslag veel nader aan dié van Preller is as aan dié van Trichardt.
So lui die verslag (Preller 1938:383) dan dat Bronkhorst op 24 Mei 1836 van die Sandrivier af vertrek saam met die burgers Roelof Janse, Lourens Janse van Vuuren, Carl (waarskynlik Sarel) Cilliers en Abraham Swanepoel. Hulle vertrek gelyktydig met Potgieter en nog vyf man. Na "twaalf skofte" kom die Kommissie op 5 Junie by die Suikerbosrand (waarskynlik, maar nie noodwendig nie, in die omgewing van die huidige Heidelberg) aan. Die reis van die Sandrivier tot by Suikerbosrand duur dus twaalf dae.
Die terugkeer, meer as ’n week ná die moord op die Liebenbergs, is vir ons argument van belang. Volgens Trichardt se dagboek (Le Roux 1977:1) keer die Kommissie op 17 Augustus terug: "Den 17de is de Kommissie vertrokken." Dit is ses dae voor die moorde. Bronkhorst se verslag (Preller 1938:389) lui dat hulle die moordtoneel op 2 September ontdek. Dit lyk moontlik, want dit gee hulle ongeveer twee weke om die afstand af te lê.
Die hele Kommissie kom egter nie aanvanklik op die moordtoneel aan nie. In die verslag is dit nogal moeilik om telkens te verstaan na wie Bronkhorst verwys. Die voornaamwoorde ons en hulle word dikwels vir dieselfde antesedent of referent gebruik, wat dit moeilik maak om te weet van wie hy praat! Mens kan dit sien in sy verwysing na die uitgemoorde Liebenbergkamp as "ons" kamp en die vae verwysing na die “ander kamp” (waarskynlik dié van Both(m)a-hulle by die huidige Kopjeskraal) ook as “ons kamp”. Of was dit omdat daar by laasgenoemde kamp inderdaad Bronkhorsts aanwesig was?
Sy verslag lui woordeliks so:
Ons het teruggekeer na ons laer en het dit bereik op die 2e September, maar het dit in ’n treurige staat aangetref.
Toe ons op die derde skof suid van Trichardt kom, het ons vyf man vooruit gestuur om vars perde te gaan haal.
Toe hulle by die eerste kampement kom ... (Preller 1938:389)
Die gebruik van hulle en kampement dui daarop dat Bronkhorst self nie by was nie en dat daar met kampement ’n kleiner kamp bedoel word.
Toe kry ene Opperman twee waens in die rivier. Hy was klaarblyklik alleen, want hy ry toe terug en deel hulle mee dat "ons laer ’n bloedige skouspel aanbied". Dit is duidelik dat hier na die Liebenbergkamp verwys word en nie na die Kommissie se laer nie.
De hele groep ry toe "almal soheentoe" en kry die lyke van Liebenberg sr. en die vrou van H. Liebenberg daar, en nog lyke wat hulle nie kon herken nie.
Hierdie patrollie gaan toe terug en kom dieselfde middag by “ons”. Hier moet ook versigtig geoordeel word, want wat beteken "dieselfde middag"? As die Kommissie drie skofte suid van Trichardt in die Soutpansberg was, kon selfs perderuiters nie in ’n halwe dag van die huidige Parys tot omtrent in sê maar Polokwane reis nie. Vergelyk die twaalf skofte hoër op.
"Vyf van ons ry toe soheen." Dit beteken seker dat Bronkhorst, die verslagskrywer, nou by was. Nou kry hulle agt lyke. Dit wil voorkom of dit agt is sonder dié wat vroeër genoem is, waaruit mens kan aflei dat daar minstens tien (blankes) vermoor is. Daar is volgens ander verslae ook omtrent soveel bediendes vermoor.
Van hier af is Bronkhorst deurmekaar met die Liebenbergkamp en die kamp nader aan die Vaalrivier by Kopjeskraal. Tussendeur vertel hy eers van die moord op die Erasmus-jaggeselskap en kom dan met ’n baie verwarrende beskrywing van die Vaalrivierslag, wat klaarblyklik nie die "hooflaer" was nie.
Daarvandaan is "ons vier skofte teruggeval" (Preller 1938:390) suid van die Vaalrivier. Hierdie vier skofte kan dan tot by Vegkop wees, want hierna beskryf Bronkhorst die slag van Vegkop, ongeveer ’n maand later.
Ek steun dan liewer vir die feite van die gebeure by Liebenbergskop en Kopjeskraal op Van der Merwe (1985:3 e.v.) se deeglike beskrywing op grond van Erasmus se relaas waaruit dit duideliker is dat Erasmus se jaggeselskap op Sondag 21 Augustus aangeval word en hy Liebenberg op Maandag 22 Augustus 1836 gaan waarsku het. Liebenberg slaan egter nie ag op Erasmus se waarskuwing nie en trek dus nie laer nie. Die kamp word op 23 Augustus, in die nag of vroeë oggend, aangeval en byna almal uitgemoor.
Erasmus ry, waarskynlik ook die Maandag, verder en waarsku die ander kamp, soos die kraai vlieg ongeveer tien kilometer suid van Liebenbergskop, ook teen die Vaalrivier. Hulle slaan ag op sy waarskuwing, trek laer en word omtrent tienuur die oggend van 23 Augustus aangeval, maar hulle weer die aanval af, met die verlies van twee trekkers en ’n hele aantal bediendes (vgl. Van den Berg 2010:23). Van der Merwe (1985:12) meld dat een man, Adolf Bronkhorst, in die slag sneuwel en ’n seun van Christiaan Harmse, wat vee in die veld opgepas het, daar doodgesteek is.
5. Inligting oor Sarel Cilliers
Lees ’n mens die bronne noukeurig, word dit duidelik dat die meeste van wat ons van Cilliers uit 1836 weet, hy ons self vertel het! Op sy eie verslae af, wat op die minste 14 jaar na die gebeure aangebied word, moet ons die werklikheid van sy verhaal rekonstrueer.
Die akkuraatheid van hierdie inligting lyk vir my nog meer twyfelagtig. Reeds in sy voorwoord tot die biografie van Cilliers impliseer De Jong (1987:1) die mitologisering van Cilliers: "Jarelange navorsing oor Sarel Cilliers se lewe het my tot die besef gebring dat sekere tradisionele opvattings en menings oor die Voortrekkerheld, die toets van wetenskaplike navorsing nie deurstaan nie."
"Sarel Arnoldus Cilliers is op 7 September 1801 op die plaas 'Schoon Gesigt' in die distrik van Klein Drakenstein gebore" (De Jong 1987:15). Sy ouers verhuis uit die Boland na die Graaff-Reinet-distrik.
Op twaalfjarige ouderdom het Cilliers die aanvoeling gekry dat die Here van hom verwag om "in Sy wingerd te arbei". ’n Onweerstaanbare begeerte het in hom posgevat om aan almal wat by hom was te verkondig "onze jeugdige harten aan Jezus Christus te wijden". Dit is wat Cilliers self vir ons van homself sê. De Jong (1987:31) haal hierdie inligting egter uit die brief wat Cilliers 40 jaar later, in 1853, aan sy suster geskryf het. Hiervolgens het hy as twaalfjarige die seuns voorgegaan in gebed. Sou ’n mens so ’n voorval jare later eers vermeld?
Op 7 April 1817 is Cilliers aangeneem in die NG Kerk Graaff-Reinet, nog nie 16 nie. Hy is op 26 redelik welaf met vier slawe, 40 beeste, 1 100 skape, ses osse en 11 perde. "Tog is hy nooit as kerkraadslid verkies nie en het hy ook geen bydraes gegee vir die nuwe kerkgebou wat in 1824 ingewy is nie. Hy het waarskynlik geen aktiewe rol in Graaff-Reinet se kerklike lewe gespeel nie" (De Jong 1987:46).
Volgens De Jong (1987:39) koop Cilliers in 1828 in die Kamdebo 57 morg. Dit was voldoende vir sy vee (De Jong 1987:43). Enige mens wat die Karoo ken, behoort te wonder hoe ’n boer met 400 skape op 57 morg boer.
Volgens ’n kodisil tot hulle testament gedateer November 1830 benoem Cilliers se ouers hul skoonseun, Frederik Jacobus Botha, en hul seun, Abraham Jacobus, as testateurs. Hoekom die sesde kind benoem as die vierde een, Sarel, so onkreukbaar was? Op 11 April 1834 is sy moeder, Elisabeth Catharina, oorlede. Hierdie keer word weer Abraham Jacobus en ene Jacobus Nicolaas Boshoff as eksekuteurs en beredderaars aangestel (De Jong 1987:53).
Die posisie van geestelike leier was nogal ’n probleem vir die trekkers; die keuse was, volgens sommige bronne, teen die einde van 1836 ’n keuse tussen Cilliers en eerwaarde Smit, nie een ’n geordende predikant nie. Volgens De Jong (1987:105) is dit onder andere Christiaan Liebenberg wat Smit daarvan probeer oortuig dat die geestelike reëlings van die Groot Trek nie in orde is nie. Die geestelike leierskap, veral in die eerste vier jaar van die Groot Trek, was deurgaans problematies. Die feit dat daar geen geordende predikant van die NG Kerk aan die Groot Trek deelgeneem het nie, het ’n groot leemte gelaat. Die salarisse van ook die NG predikante is in die tyd van die Groot Trek in die Kaapkolonie deur die Britse regering betaal.
De Jong se verwysing na die besoek van Christiaan Liebenberg word deur Erasmus Smit se dagboek gestaaf (Schoon 1897:5) wanneer hy op Woensdag 16 November 1836 skryf dat hy besoek van onder andere Barend en Christiaan Liebenberg ontvang, waarop Christiaan aan Smit vertel dat hy hom van vroeëre prediking onthou. Hulle gesels met Gerrit Maritz “over de daarstelling van een goede godsdienstige en burgerlijke maatschappelijke inrigting”. Smit se dagboekinskrywing van Sondag 27 November vertel miskien eintlik die storie: “Mij werd door de gezegde Liebenbergs zeer vriendelik en ernstig verzocht om voor het leger te prediken” (Schoon 1897:7).
Sou dit dieselfde Christiaan Liebenberg wees wat in Februarie 1836 reeds saam met Cilliers oor die Oranjerivier was? Sou sy eie mense dan Smit bo Cilliers verkies?
Volgens Visagie (2011:279) was daar drie Liebenbergs met die voorname Christiaan Jacobus. Al drie is afkomstig uit Graaff-Reinet. Die eerste se geboortedatum en trekgeselskap is onbekend en hy is in 1838 oorlede, waarskynlik tydens die Bloukransmoorde. Die Christiaan wat in 1796 gebore is, was afkomstig van Uitvlugt, in die Graaff-Reinet-distrik. Hy was in Cilliers se trek en was waarskynlik lid van die eerste Burgerraad. Dit kan dus hy wees wat met Smit gepraat het. Die derde Christiaan Liebenberg, in 1809 gedoop, kom ook van Uitvlugt af en was ook in die Cilliers-trek. Dit kon daarom hy gewees het wat Smit probeer oortuig het. Dit is tog belangrik om te weet dat hierdie Christiaan Jacobus Liebenberg op 6 Februarie 1825 getroud is met Anna Johanna Petronella Cilliers, suster van Cilliers.
Op 8 Februarie 1837 is by ’n openbare volksvergadering, in Smit se afwesigheid, ’n kerkraad verkies om die godsdienstige sake te reël. Stephanus Maritz is tot ouderling verkies en Cilliers en C. Viljoen tot diakens. Dit moes vir Cilliers ’n heuglike dag gewees het, meen sy biograaf, De Jong (1987:106), want "tot op daardie tydstip was hy nog nooit kerkraadslid nie".
Op die eerste Afrikaanse taalkongres in Januarie 1896 het Cilliers se seun oor die slag van Vegkop gepraat, maar baie vaag. Aan die einde het ds. S.J. du Toit gesê dat die spreker "te beskeie was om dit te doen, mar hy sal dit nou sê, dat di groot man by Vegkop ou Mnr. Sarel Cilliers was" (Anon. 1896:9).
Du Toit is op 9 Oktober 1847 gebore, net mooi 11 jaar ná die slag van Vegkop, en dit is onwaarskynlik dat hy Cilliers self kon ontmoet het. Verder kan ’n mens nie van Du Toit sê dat hy in 1896 ’n vyand van die Afrikaner was nie. Scholtz (s.j.:194) noem hom dan "die eerste Afrikaanse nasionalis in die eintlike sin van die woord". Verder is dit belangrik om daarop te wys dat Cilliers se seun wat hier ter sprake is, Charl Johannes, op 30 November 1825 gebore is. Hy was dus nog nie 11 by die slag van Vegkop nie. Hy is ses maande na die kongres oorlede op 23 Julie 1896. Oor sy getuienis sê De Jong (1987:70) in ieder geval dat dit waardevol is, "maar wemel van die foute en vergissings".
Dit is duidelik dat dit wat ons van Cilliers se doen en late in die eerste jaar van die Groot Trek weet, nie altyd deur die primêre bronne ondersteun word nie. Die grootste probleem lê juis in die onbetroubaarheid van Cilliers se Joernaal (Gerdener 1919:92), want die Joernaal is blote herinnering en word "gewoonlik as onbetroubaar bestempel" (De Jong 1987:59).
Die Joernaal van Cilliers (ook in Gerdener 1925:112) is ’n verslag wat hy op sy sterfbed op amper 70 mondeling vertel. Dit is dus nie ’n dagboek nie, want dit word meer as 30 jaar ná die gebeure deur ’n siek ou man vertel. Dit word neergeskryf en deur H.J. Hofstede in 's-Gravenhage in 1876, 40 jaar na Vegkop, gepubliseer. Woordeliks, soos op sy sterfbed geskryf. Dit is aan Hofstede besorg deur ds. H. van der Merwe, Jos de Kock en W.S. van Rijneveld. Die Joernaal is ’n "verbatum copy", soos neergeskryf deur Van Rijneveld. Hofstede (Gerdener 1919:92) wys egter daarop dat die verhaal van die Joernaal en Hofstede se geskiedenis grootliks verskil en dat die leser op die getuienis van omstandighede en "vele ander verhale" self oor die waarheid moet oordeel.
Die Joernaal (Gerdener 1919:92) begin ook met die Potgieter-kommissie, waarop Cilliers self was en wat, soos reeds hier bo aangetoon, onder andere oor die Liebenbergmoorde verslag doen. Dit was meer as ’n week ná die moord dat hulle op die moordtoneel afkom. Die Joernaal verwys, soos die Bronkhorstverslag, ook na "ons laer" as hy die Kopjeskraal- en/of Liebenbergkamp bedoel (Gerdener 1919:92). Hier is sy bewoording en dié van Bronkhorst nogal opvallend eenders.
Die Joernaal se verslag van Vegkop (Gerdener 1919:93) begin al verwarrend, want Renosterspruit, waar die slag van Vegkop sowat 20 kilometer suid van die huidige Heilbron plaasvind, is nie so naby aan die Vaalrivier as wat die Joernaal suggereer nie. Verder is dit moeilik om Cilliers se eie rol te bepaal.
Cilliers (Gerdener 1919:93) herinner hom dat sy "Hottentot" die tolk by die slag van Vegkop was. Hy wat Cilliers is, skiet die kritieke skote. Die selfsentriese spreek uit sy stelling dat hy 16 skote geskiet het, waarvan weinig mis was en party nog meer as een op ’n keer gedood het (Gerdener 1919:94).
Die Joernaal vertel hoe hy wat Cilliers is, beveel dat almal eers wag totdat hy die eerste skoot geskiet het (Gerdener 1919:93) en dan hoe almal, insluitende vroue en kinders, in gebed kniel. Terwyl die vyand aankom? Hy gaan dan voor in gebed. "(T)oen het alles klaar was gaf ik bevel, wat verder gedaan moet worden, en ik nam de bewind, want ik zag dat verzaagdheid in die manne was". Hy praat van drie mans wat gedood is en 14 gewond (Gerdener 1919:94), terwyl daar algemeen aanvaar word dat net twee Voortrekkers gesneuwel het, naamlik Nicolaas Potgieter, ’n broer van Andries Hendrik, en Piet Botha (Van Schoor 1984:5).
In sy Joernaal sê Cilliers dus duidelik dat hy die bevel by Vegkop geneem het (Gerdener 1919:94). De Jong (1987:80 e.v.) argumenteer egter oortuigend dat Cilliers nie die bevel by Vegkop gevoer het nie. As Cilliers reg is, sou hy, en nie Potgieter nie, die bevelvoerder tydens die slag van Vegkop gewees het. Theal (1897:253), Van der Merwe (1985:90–6) en Van Schoor (1984:6 e.v.) beskou Potgieter as die bevelvoerder, en nie Cilliers nie.
Erasmus Smit se langerige beskrywing van "de veldkommandant H. Potgieter" se vertelling oor die slag van Vegkop ruim alle twyfel uit die weg oor wie die bevel by Vegkop gevoer het. Smit (Schoon 1897:6) skryf dat “(d)e kommandant Potgieter schijnt, naar zijn verhaal, een dapper krijgsman te wezen”. Dit moet die heel geloofwaardigste dokumentasie van die slag van Vegkop wees, want Smit hou daagliks dagboek, dus na aan die tyd van oorvloedige inligting. Verder getuig die dagboek andersins deurgaans van sy eerlikheid. Hy skroom byvoorbeeld nie om oor homself en sy eie gevoelens te berig nie. Dit blyk uit ’n inskrywing van Sondag 20 November. Hy is bedroef omdat “velen van de reizegers” na die Instituut van die Wesleyaanse sendeling, J. Archibald, se diens toe is (Schoon 1897:6). Verder teken Smit die verhaal op uit Potgieter se eie mond omtrent net ’n maand na die slag van Vegkop.
Op 2 Desember 1836 verkies die volksvergadering Potgieter tot kommandant van die betrokke laers en ’n Burgerraad van sewe lede met Maritz as president van die Raad en nog ses lede: Potgieter, Bronkhorst, C.J. Liebenberg, P. Greyling, D. Kruger en S. Janse van Vuuren (De Jong 1987:99). Sou die trekkers Potgieter ’n maand na Vegkop kies as militêre aanvoerder as hy nie by Vegkop was nie? Hoekom word Cilliers nie eens as lid van die Raad gekies nie?
Dit is vreemd dat Potgieter skaars ’n maand later tot kommandant van die trek verkies word en Cilliers glad nêrens figureer nie.
Dit is belangrik om in gedagte te hou dat dit vir Gerdener (1927:9) hoofsaaklik gaan om die beskrywing van ’n volksheld omdat hy meen dat volke nie sonder helde kan bestaan nie. Hy kom egter nader daaraan om ’n volksheld te skép en nie net te beskryf nie.
6. Die romansier en die verlede
"There is no other way to get to know the past than through texts," argumenteer Kriel (2009:2), en "historical meaning comes about intertextually." Tekste kan mondeling of skriftelik bestaan en daarom oorlewering wees, herinnering, ooggetuieverslae, dagboeke of historiografie.
Die historiese roman Die pad na Skuilhoek is daarom net nóg ’n teks wat ontstaan uit en bestaan tussen ander tekste. Om Kriel (2009:1) weer aan te haal: "Historical knowledge is constructed not only at the level of the individual statement, but through the way historical facts are integrated in a historical text."
Daar is inderdaad veel oor die Groot Trek deur historici geskryf, maar dit is opvallend hoe min daar in die bronne oor 1836 gesê word, omdat die argivale bronne so beperk is. Dit is uit die bespreking duidelik dat die dokumentasie oor die eerste jaar (1836) van die Groot Trek om verskillende redes nie baie betroubaar is nie. Dit kan afgelei word uit die navorsing waaroor daar in hierdie artikel verslag gedoen word.
Die eerste teoretiese stelling op grond van die praktyk van die skeppingsproses is dat die navorsing vir die skryf van ’n roman nie maklik oorbeklemtoon kan word nie. Verder is dit duidelik dat daar meer stiltes as historiese feite oorbly juis omdat dit aan argivale bronne so mank gaan. Die inligting oor hierdie stukkie geskiedenis is maar min. Die pad na Skuilhoek is daarom eintlik sy eie narratief in dié sin dat selfs historiese figure, soos veldkornet Stephanus Erasmus, Christiaan Liebenberg en landdros Lombaard net wat hulle name betref, histories feitelik is. Nêrens lees ons iets meer van hierdie historiese figure nie. Landdros Lombaard is daarom in sy geheel ’n fiksionele karakter, behalwe dat hy inderdaad die eerste landdros van Potchefstroom was. Hierteenoor weet die geskiedskrywers meer van Andries Hendrik Potgieter en daarom is daar van sy karakter meer bekend en is daar feitelikhede oor hom in die roman, soos dat hy 17 kinders gehad het en blou klere verkies het. Die romansier het dus meer vryheid om te fiksionaliseer as wanneer ’n mens oor byvoorbeeld iemand soos Paul Kruger sou skryf.
Die karigheid van historiese feite het voordele én nadele: daar is meer vryheid om te fiksionaliseer, maar dit is moeiliker om die historiese atmosfeer te behou.
In hierdie roman kon ek dus die vryheid gebruik om die stiltes met my eie kreatiwiteit makliker stem te gee, maar ek moes swaar steun op die dagboek van Trichardt om die daaglikse lewe uit te beeld. So kon ek byvoorbeeld Trichardt se olifantjag (Le Roux 1977:45, Vrydag 17 Mei 1837) byna net so in die roman gebruik (vgl. “Die derde skof”).
Die pad na Skuilhoek begin met die historiese Liebenbergmoord op 23 Augustus 1836 en eindig in die vroegherfs van 1842. Die tyd van die roman dek dus die eerste vyf en ’n half jaar van die Groot Trek en die ruimte is die driehoek tussen die huidige Potchefstroom, Parys en Schoemansdrif. Dit is volgens alle aanduidings waar Potgieter se trek die Vaalrivier oorgesteek het.
Die storie is die liefdesverhaal van twee jong oorlewendes van die Liebenbergmoord, Lourens en Petronel. Hulle vriend, Vryheid, oorleef ook die moordnag. Die verhaal is dan die verdere geskiedenis van die Groot Trek; liefde, vriendskap en vyandskap. Ook futiele pogings om die plaas Skuilhoek, in die werklikheid vandag nog die plaas Koedoesfontein in die berge naby Parys, as burgerplaas teen Lourens se naam aangeteken te kry. Die milieu is dus die "werklike" geskiedenis van daardie tydperk. Om as historiese roman te kan kwalifiseer, moet die geskiedenis in ag geneem word, veral wat plasing en historiese gebeure en figure betref. Die historiese teks is die bronteks vir die romanteks. Fiksie, dus, wat op historiese feite gegrond word, maar volgens Kriel (2009:3) beteken dekonstruktiewe historiografie dat die eenvoudige feite in ’n historiese narratiewe teks aangebied word sodat die feite betekenisvol word sonder om noodwendig waar te wees.
7. Ten slotte
Dit is nie die doel van hierdie artikel om die Voortrekkers of die latere geskiedskrywers tot leuenaars te maak nie, want die moderne wetenskaplike geskiedskrywing het in baie gevalle die feite van fiksie onderskei. Dit is egter belangrik om daarop te wys dat baie van die inligting wat ons as feite aanvaar, gegrond is op die herinneringe van ou mense dekades ná die gebeure self. Verder word die beskrywing van die verlede gekleur deur die strewe na die skep van ’n Afrikaneridentiteit wat onontbeerlik is vir die vestiging van Afrikanernasionalisme.
Die skrywer van ’n historiese roman met hierdie tyd en plek as plasing en van die figure as karakters moet daarom eers die betroubaarheid van die beskikbare dokumentasie nagaan en dan eers die verlede fiksionaliseer, want die historiese roman is meer as blote herinnering.
Bibliografie
Anon. 1896. Di eerste Afrikaanse taalkongres. Paarl: D.F. du Toit & Co.
Breed, C.A. en S.F. Greyling. 2010. ’n Ondersoek na ’n werkswyse: Die herskryf van ’n komplekse Afrikaanse roman na ’n draaiboek. Literator, 31(2):83–115.
Combrink, A., F. Greyling en H. du Plessis. s.j. Die ou man, die uil en die wind: Die rol van identiteit, oraliteit en kreatiwiteit in die bevordering van gemeenskapseie woordkuns. (Word tans oorweeg vir publikasie.)
De Jong, P.S. 1987. Sarel Cilliers. Johannesburg: Perskor.
Du Plooy, H. 2009. Die argeologie van die teken: Taal en diskoers in Niggie en Die boek van toeval en toeverlaat van Ingrid Winterbach. Stilet, 21(2):1–28.
Du Plessis, H. 2011. Die pad na Skuilhoek. Pretoria: Lapa.
Gerdener, G.B.A. 1919. Sarel Cilliers, die vader van Dingaansdag. Stellenbosch: Uitgegee deur die skrywer.
—. 1925. Sarel Cilliers, die vader van Dingaansdag. Pretoria: J.L. van Schaik.
Le Roux, T.H. (red.). 1977. Die dagboek van Louis Trigardt. 3de uitgawe. Pretoria: J.L. van Schaik.
Kriel. L. 2009. The "Malaboch" books: Kgalusi in the "civilization of the written word". Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Preller, G.S. 1918. Voortrekkermense. Eerste deel. Kaapstad: De Nationale Pers.
—. 1920. Voortrekkermense. Tweede deel. Kaapstad: De Nationale Pers.
Preller, G.S. (red.). 1938. Dagboek van Louis Trichardt (1836-1838). 2de, verbeterde uitgawe. Kaapstad: Nasionale Pers.
Rigney, A. 2005. Plenitude, scarcity and the circulation of cultural memory. Journal of European Studies, 35(1):11–28.
Scholtz, J. du P. s.j. Die Afrikaner en sy taal 1806-1875. Kaapstad: Nasou Bpk.
Schoon, H.F. (red.). 1897. Uit het dagboek van Erasmus Smit. Kaapstad: Townsend, Taylor & Snashail.
Steyn, J.C. 1987. Trouwe Afrikaners. Kaapstad: Tafelberg.
Swanepoel, E. 1998. Waarheid en versoening: Representasies van die Suid-Afrikaanse oorlog (1899-1902) in Afrikaanse, Engelse en Nederlandse fiksie. Stilet, 10(2):63–75.
Taljard, M.E. 2002. Herkoms en identiteit in Die swye van Mario Salviati (Etienne van Heerden) en De naam van de vader (Nelleke Noordervliet). Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.
Theal, G.M. 1897. Geschiedenis van Zuid-Afrika. ‘s-Gravenhage: Martinus Nijhof.
Van den Berg, J-M. 2010. Die slag van Kopjeskraal. Impak, 3:22–3.
Van den Bergh, G.N. 1998. Die geskiedenis van Potchefstroom. Ongepubliseerde manuskrip.
Van der Merwe, P.J. 1985. Die Matebeles en die Voortrekkers. Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis, 49(1). Pretoria: Staatsargief.
Van Schoor, M.C. 1984. Vegkop. Pretoria: Nasionale Raad vir Gedenkwaardighede.
Vansina, J. 1965. Oral tradition, a study in historical methodology. Londen: Routledge & Kegan Paul.
Visagie, J.C. 2011. Voortrekkerstamouers 1835-1845. Pretoria: Protea Boekhuis.
Eindnota
1 In sy dagboek spel Louis Trichardt sy van op meer as een manier. Sy seun spel dit later weer op ’n ander manier. Daarom verkies ek die spelling wat vandag algemeen vir hierdie van gebruik word, naamlik Trichardt.