|
Opsomming
Hierdie artikel ondersoek die praktiese manifestasie van Nederlandse en Engelse taalverhoudings in die veranderende mashoof van die eerste koloniale koerant, die Kaapsche Stads Courant, en Afrikaansche Berigter / The Cape Town Gazette, and African Advertiser (voortaan KSC/CTG), wat in 1800 in die Kaapkolonie gepubliseer is. Die fokus op KSC/CTG is geïnspireer deur die feit dat die koerant – wat gewoonlik vinnig as “staatskoerant” geklassifiseer en afgemaak word – meer aandag van mediahistorici verdien.
Hoewel die staat, onder die Britse en Nederlandse bedelings, aanspraak gemaak het op ruimte vir sy amptelike proklamasies, het die koerant terselfdertyd ’n ekonomiese, sosiale en kulturele rol gespeel in die afwesigheid van enige ander gereelde populêre publikasies in die eerste kwart van die 19de eeu. In sy taalaanbieding, van meet af aan in Nederlands en Engels, het die koerant die verhoudings tussen twee mededingende Europese lande en verskillende koloniale belangegroepe beliggaam. Die koerant se oorspronklike mashoof, en die talle veranderinge daaraan in die daaropvolgende kwarteeu, verskaf insig in hierdie 19de-eeuse taalverhoudings aan die Kaap.
’n Literatuurstudie bied eerstens ’n oorsig van die ontstaansgeskiedenis en ontwikkeling van KSC/CTG. Dit word opgevolg met ’n kwalitatiewe inhoudsbeskrywing van veranderinge aan die mashoof van die koerant oor vier geïdentifiseerde tydperke, naamlik die semi-onafhanklike stigtingstydperk (1800–1801), die eerste Britse tydperk (1801–1803), die Nederlandse tydperk (1803–1806) en laastens die tweede Britse tydperk (1806–1829). ’n Twaalftal uitgesoekte voorblaaie van die koerant word ter illustrasie ingesluit. Die argument berus op die veronderstelling dat ’n koerant se mashoof tradisioneel doelbewus gekies en slegs met goeie rede verander word.
Die artikel toon dat Engels vinnig veld kon wen as koeranttaal in die Kaapkolonie ondanks die dominante rol wat Nederlands in die samelewing gespeel het. Dit word toegeskryf aan die samewerking tussen die staat en private ondernemers, ’n tendens wat in die Suid-Afrikaanse geskiedenis ook sigbaar is.
Die slotsom is dat ’n meer inklusiewe benadering tot die ontstaansgeskiedenis van die eerste koloniale koerante, wat die Nederlandse en Engelse invloede gesamentlik eerder as apart beskryf, huidige eensydige beskouings van die 19de-eeuse stryd om die vryheid van die pers verder sal belig.
Trefwoorde: Kaapkolonie; Kaapsche Stads Courant, en Afrikaansche Berigter; koloniale koerante; Engels; Nederlands; mediageskiedenis; negentiende eeu; persvryheid; staatskoerant; Suid-Afrika; taalverhoudings; The Cape Town Gazette, and African Advertiser; tweetalig
Abstract
The practical manifestation of language relations in the masthead of the first colonial newspaper in South Africa (1800−1829)
This article investigates the practical manifestation of Dutch and English language relations in the changing masthead of the first colonial newspaper, Kaapsche Stads Courant, en Afrikaansche Berigter / The Cape Town Gazette, and African Advertiser (henceforth KSC/CTG), which was published in 1800 in the Cape Colony.
The focus on KSC/CTG was inspired by the fact that the newspaper, which is often quickly classified and dismissed as “government gazette”, deserves more attention from media historians.
Although the state, during both the British and English dispensations, claimed editorial space for its official proclamations, the newspaper also played an economic, social and cultural role in the absence of any other regular popular publication in the first quarter of the 19th century.
In its language offering, from the start in Dutch and English, the newspaper displayed the relations between two competing European countries and different colonial interest groups. The newspaper’s original masthead, and several changes to it in the following quarter of a century, provide insight into 19th century language relations at the Cape.
A literature study firstly provides an overview of the founding history and development of KSC/CTG. Then follows a qualitative content description of changes to the masthead of the newspaper over four identified periods, namely the semi-independent founding period (1800−1801), the first British period (1801−1803), the Dutch period (1803−1806) and lastly the second British period (1806−1829). Twelve selected front pages are presented as illustration. The argument rests on the assumption that a newspaper’s masthead is traditionally selected with purpose and is only changed with good reason.
When KSC/CTG received permission in 1800 to appear, it was planned as a bilingual newspaper. This decision was influenced by realism on the one hand, and idealism on the other. Dutch was established in the Cape colonial society and neither the private owners of the press and newspaper nor the British authorities could ignore it, for political and commercial reasons. The new British government was also keen to communicate with its officials and soldiers, and to promote English in the colony.
The accepted view of some historians that the British government wanted to promote English in the Cape Colony only after the second occupation in 1806, should therefore be reconsidered. The history of KSC/CTG shows that as far as the press was concerned, English was already introduced on the same level as Dutch shortly after the first occupation in 1800, when the latter was the dominant established language among the broad colonial population.
The role of the private owners of the first newspaper – English traders – should not be underestimated. This is what happens when historians place the emphasis on KSC/CTG as “government gazette”, without addressing its hybrid founding and development history. Although the private ownership of the newspaper was short lived (1800−1801), the influence of the format endured in the developing colonial newspaper industry long after the government takeover and manifested in the first independent newspapers that were established from 1824 onwards.
During the Dutch period (1803−1806), Dutch was presented as the only newspaper language and English removed. The effort did not last long, but the hybrid nature of government and public newspaper in one format was maintained. A more thorough content analysis could perhaps bring differences in the respective ideological positioning of the two European rulers to light. What is clear, however, is that the Cape newspaper history would have developed along a very different trajectory, and probably only in Dutch, if the occupation by the Netherlands had lasted longer.
The constant appearance of the newspaper over the four identified periods is also significant. In general, there were few production disruptions in the quarter of a century under review, although the newspaper changed hands three times – first from private owners to the British colonial government, then from the British to the Dutch, and finally back to the British.
Only with the first transition a production break (of two weeks) occurred. With the other two, the newspaper appeared as usual the following Saturday, even though the masthead changed from one week to the next. This shows continuity and/or cooperation between successive editorial teams, a topic which probably deserves more research because very little could be found in the published literature about the editorial setup of the first newspaper.
Although this article does not focus in depth on the news content of the newspaper, several trends were observed. News reports dealt with a variety of topics, and for international news European newspapers were often the source. Local news often concentrated on Cape Town and surrounds, including the movement of ships and reports of marriages, baptisms, and deaths. Theatre performances were advertised, and the results of horse races published. Over time the outlying districts received more attention. The continuing conflict with Xhosas on the eastern frontier was reported, as well as the arrival of the British settlers in 1820 and unrest among the farmers of Swellendam and Graaff-Reinet.
The newspaper was apparently so well established among the Dutch colonists that one entrepreneur continued with its name and format in Dutch after the British colonial government decided in 1826 to change the name and publish it predominately in English and more exclusively as a government gazette.
The British policy direction to promote English at the expense of Dutch, which according to historians gained momentum from 1814, interestingly enough did not manifest in KSC/CTG immediately. This article shows that the bilingual masthead was maintained until 1826, and even after it disappeared, some Dutch content was still included until at least 1829. At that stage the rise of independent newspapers in Dutch started filling the gap and tried to prevent anglicisation.
Although this article does not investigate the important struggle for press freedom between 1824 and 1829, it is touched on because it overlaps with the end of KSC/CTG.
On the one hand the history of KSC/CTG shows that Dutch was probably more established as a newspaper language and played a bigger part in the struggle for press freedom than some observers are prepared to acknowledge. On the other hand, it shows that English could gain ground relatively quickly despite the initial Dutch dominance. This must be attributed to the cooperation between the state and private entrepreneurs, a tendency which repeated itself later in South African history. In the case of Afrikaans in the 20th century this partnership led to a boom, but in the post-apartheid era English has become the lingua franca in the public domain, while Afrikaans is kept alive through popular use and private initiatives.
The history of the first colonial newspapers shows that the founding of the printing press was an important element in the anglicisation policy of the new British rulers. They could however not ignore established Dutch interests and had to allow more freedom, including the publication of independent newspapers and magazines. At the same time there were individuals and groups, like journalists, on both sides of the language divide, who sought and promoted reconciliation by presenting their newspapers in bilingual rather than monolingual format. As manifested in its masthead, KSC/CTG was an example and trail blazer whose influence would only disappear slowly in the 19th century, along with the rise of Afrikaans language nationalism.
The closing argument which arises from this article is that a more inclusive approach to the founding history of colonial newspapers, which considers the Dutch and English influences together instead of separately, would bring new insight to current one-sided accounts of the struggle for colonial press freedom. While acknowledging that it has focused only on the European contribution to the multilingual South African newspaper history, this article makes a humble contribution.
Keywords: bilingual; Cape Colony; colonial newspapers; Dutch; English; government gazette; media history; Kaapsche Stads Courant, en Afrikaansche Berigter; language relations; nineteenth century; press freedom; South Africa; The Cape Town Gazette, and African Advertiser
1. Inleiding
Die huidige struktuur en inhoud van die Suid-Afrikaanse media reflekteer ’n lang geskiedenis van konflik rondom taalverskeidenheid in die samelewing, wat teruggevoer kan word na die koloniale tydperk. Hierdie artikel ondersoek die vroegste taalverhoudings tussen Nederlands en Engels wat ten grondslag lê aan die ontwikkeling van die plaaslike koerantbedryf aan die begin van die 19de eeu. Dit toon aan dat ’n historiese oorsig oor ’n belangrike ontwerp-aspek van ’n koerant, naamlik sy mashoof, ’n bekende geskiedenis op nuwe maniere kan ontsluit.
Die eerste koerant wat in 1800 in die Kaapkolonie gepubliseer is, was die Kaapsche Stads Courant, en Afrikaansche Berigter / The Cape Town Gazette, and African Advertiser (voortaan KSC/CTG). Interessant genoeg word die geskiedenis van die huidige Suid-Afrikaanse Government Gazette / Staatskoerant na hierdie koloniale koerant teruggevoer (Government Printing Works 2021).
Soos die twee oorspronklike koloniale koeranttitels hier bo aandui, was daar van die begin af afsonderlike uitgawes in Nederlands en Engels as weerspieëling van die ontwikkelingsgeskiedenis van die Kaap tot in daardie stadium. Van 1652 tot 1795 was die Nederlandse VOC in beheer, gevolg deur die eerste Britse besetting wat tot 1803 geduur het. Terwyl die koloniale samelewing waarin die eerste koerant verskyn het op grondvlak deur Nederlands gedomineer is, het die publikasie-inisiatief uit die geledere van die nuwe Britse heersersklas gekom.
Muller (1990:7) beskou die tweetalige1 aard van die eerste koerant as besonder belangrik omdat dit “’n voorbeeld gestel het wat later oor die hele Suid-Afrika nagevolg sou word”.
Hy vervolg:
Engelse handelaars en finansiers in ’n stads- of dorpskompleks wat grotendeels afhanklik was van die groot meerderheid Hollandse2 lesers en ondersteuners wat ook ver oor die omliggende platteland versprei was, het vanselfsprekend ’n tweetalige blad nodig gehad. En dié posisie het voortgeduur totdat die bevolking so toegeneem het dat aparte eentalige blaaie moontlik geword het. (Muller 1990:7)
In teenstelling met die streng tweetaligheid van die vroeë koloniale koerante, het die Afrikaanse en Engelse joernalistiek van die laat-19de en 20ste eeu dus in aparte en dikwels antagonistiese eentalige strome ontwikkel. Terselfdertyd het daar ook in toonaangewende Suid-Afrikaanse mediageskiedskrywing ’n tendens ontstaan om die ontwikkeling van koerante in aparte “strome” van taal en etnisiteit te onderskei, byvoorbeeld die geskiedenis van die Afrikaanse / Afrikaner- of Engelse pers. In hierdie artikel word die terrein met ’n meer inklusiewe fokus verken.
Die tweetaligheid van die vroeë koloniale pers het in die eerste plek ’n ekonomiese basis gehad. Die eienaars van die eerste koerant was dan ook ’n (Engelse) handelaarsfirma, Walker en Robertson, wat daarmee hul eie en ander sakelui se belange probeer bevorder het. Kommersiële kennisgewings en advertensies het dus ’n groot deel van die inhoud van elke uitgawe beslaan.
Die politieke en kulturele motiewe agter die stigting van die eerste koerant verdien egter ook aandag. Muller (1990:7) noem dat die staat beheer oor die pers en “sy nuusseleksie en -aanbieding” uitgeoefen het, terwyl daar ook spanning sigbaar is tussen die “feitelike aanbieding van nuus en die partydige seleksie van nuus wat tewens oordeelsvorming insluit en so aanleiding kon gee tot optrede om desnoods die politieke en maatskaplike orde in ’n mindere of meerdere mate te wysig”.
Die tweetaligheid van die eerste koerant weerspieël dus nie net die eienaars se ekonomiese doelwitte nie, maar ook die politieke en kulturele posisionering van die staat en samelewing waarin dit gepubliseer is, en spesifiek die taalomgewing. Dit laat die vraag ontstaan: Hoe manifesteer die taalverhoudings in die Kaapse koloniale samelewing aan die begin van die 19de eeu in die geskiedenis van KSC/CTG? Hierdie vraag vereis uiteindelik ’n sistematiese inhoudsontleding wat die Nederlandse en Engelse inhoud vergelyk, maar as eerste stap fokus hierdie artikel hoofsaaklik op ’n historiese oorsig van die koerant se veranderende mashoof oor die eerste drie dekades van sy bestaan.
In sy taalaanbieding het die koerant die verhoudings tussen twee mededingende Europese lande en verskillende koloniale belangegroepe beliggaam. Die koerant se oorspronklike mashoof, en die talle veranderinge daaraan in die daaropvolgende kwarteeu, verskaf insig oor hierdie 19de-eeuse taalverhoudings aan die Kaap.
Hoewel talle navorsers al in die verbygaan na die koerant verwys het, het dit selde ’n diepgaande ontleding en bespreking uitgelok (sien Botma 2021c vir ’n oorsig en opgaaf van moontlike redes). Du Plessis (1943:9) skryf byvoorbeeld dat terwyl baie skrywers dit as die eerste Suid-Afrikaanse koerant identifiseer, dit “weinig meer as ’n staatskoerant” was. Dit het nietemin benewens amptelike aankondigings en advertensies van belang vir boere ook nuusberigte onder opskrifte soos “Gedoopt” en “Overleden” gehad en daarom wel “’n mate van gewildheid op die platteland verwerf”, meld Du Plessis (1943:9) voorts.
’n Verkennende inhoudsontleding wat nie spesifiek op die taalkwessie fokus nie (sien Botma 2021b) toon egter aan dat die historiese bydrae van die eerste koerant moontlik groter was as wat talle navorsers tot dusver wou toegee. Benewens die gebrek aan sistematiese navorsing, het spesifieke aspekte soos die taalaanbieding van die koerant tot dusver meestal net in die verbygaan aandag geniet. Geen gepubliseerde navorsingsresultate oor spesifiek die tweetalige aard van KSC/CTG kon opgespoor word nie.
Hierdie artikel berus eerstens op ’n literatuurstudie wat ’n oorsig bied oor die ontstaansgeskiedenis en ontwikkeling van KSC/CTG. Dit word opgevolg met ’n kwalitatiewe inhoudsbeskrywing, met die klem op die mashoofde van die koerant oor vier geïdentifiseerde tydperke, naamlik die semi-onafhanklike stigtingsperiode (1800−1801), eerste Britse tydperk (1801−1803), Nederlandse tydperk (1803−1806) en laastens die tweede Britse tydperk (1806−1829), waarin tweetaligheid eers herstel en toe weer ingekort is – sien bespreking onder vir die motivering van die gekose tydperke van ontleding.
Die uitgangspunt is dat die posisionering van die koerant ten opsigte van voertaal meer oor die ekonomiese, politieke en kulturele konteks aan die begin van die 19de eeu in die Kaapkolonie aan die lig sal bring. In die proses word sleutelmomente in die ontstaansgeskiedenis van Suid-Afrika se eerste koerant, wat tot dusver onderbeklemtoon is, aan die orde gestel.
Die artikel demonstreer ’n inklusiewe benadering tot die ontstaansgeskiedenis van die eerste koloniale koerante, wat die Nederlandse en Engelse invloede eerder gesamentlik as apart beskryf en sodoende bydra tot nuwe insigte.
2. Literatuuroorsig
2.1 Stigting, ontwikkeling en einde van KSC/CTG
Die ontwikkeling van die eerste koerant in die Kaapkolonie kan nie in isolasie beskou word nie. In die Weste word die “geboorte” van joernalistiek en die koerant as verskynsel immers soms selfs teruggevoer na antieke Rome en daarna Gutenberg se drukpers in die 15de eeu (Rabe 2020:33). In Engeland, wat ’n sentrale rol in die ontstaan van die Kaapse koerantbedryf gespeel het, spruit die oorsprong minstens uit die tyd van die Burgeroorlog (1641–1649), volgens Espejo (2016:296), met verwysing na die boek The invention of the newspaper deur Joad Raymond.
Voordat die kwessie van die stigting en ontwikkeling van die eerste koerant in die Kaapkolonie bespreek kan word, moet die volgende vraag dus aan die orde kom: Wat is die definisie/kriteria waarvolgens KSC/CTG as “koerant” geklassifiseer word? Hierdie artikel gebruik ’n bondige vertrekpunt wat deur die volgende opmerking van Espejo (2016:296) ondersteun word:
Contrary to what, in principle, might be assumed, this delimitation [the constitution of a newspaper] is not due to a question of content (the treatment of national politics), or to the conditions of the communication model (the de facto regime of freedom of expression in which this journalism was practised), but more specifically to the appearance of a series of typographic elements that already defined the new publishing genre: consecutive paging and the pressmark; consistency in length and publication frequency; and the title − brief and permanent in time.
Soos hierdie artikel aantoon, voldoen KSC/CTG in die eerste plek aan bogenoemde kriteria deurdat duidelike tipografiese elemente dit onderskei van ander publikasie-inisiatiewe wat voor en gedurende die 19de eeu in die Kaap aan die gang was. Ondanks bedenkinge wat oor die eienaarskapskonteks, die vlak van persvryheid in die Kaapse koloniale samelewing en die inhoud van KSC/CTG ingebring kan word, bly dit ’n doelbewuste poging om ’n gereelde koerant te laat verskyn, die eerste sodanige plaaslike poging.
Aan die begin van die 19de eeu was daar reeds ’n lewendige koerantbedryf in Europa, waar die Kaapse koloniste meestal vandaan gekom het. Voorts het ’n “golf van liberalisme” (Rabe 2020:43) in daardie tyd oor die Weste gespoel, wat onder meer die aandrang op persvryheid versterk het. In lande soos Brittanje, Frankryk en Nederland was onafhanklike koerantjoernalistiek bekend of aan die ontwikkel teen die tyd dat die eerste koloniale koerant aan die Kaap gestig is.
Teen 1800 was die eerste Britse besetting maar sowat vyf jaar aan die gang, met al die konflik en ontwrigting wat die vervanging van een koloniale meester met ’n ander meegebring het. Dit was voorts in daardie stadium nie ’n uitgemaakte saak dat die Britse besetting langdurig sou wees nie. Trouens, tussen 1803 en 1806 het die Nederlanders kortstondig teruggekeer, en eers daarna sou die Britse oorname permanent raak.
Volgens Scholtz (1964:4), wat die eerste Britse besetting kortliks opsom sonder om die stigting van KSC/CTG spesifiek te noem, het min van belang toe gebeur wat die “algemene taaltoestande” betref. Nietemin het die Britse goewerneur wat tussen 1799 en 1801 aan bewind was in die Kaap, Sir George Yonge, kennelik sy stempel probeer afdruk. Terwyl daar in die voorafgaande sowat 150 jaar van Nederlandse bewind aan die Kaap geen koerant toegelaat is nie, het Yonge in 1800 aan twee Engelse handelaars, Alexander Walker en John Robertson, toestemming gegee om die KSC/CTG as weeklikse nuusblad te publiseer (Rabe 2020:46).
Nog ’n inisiatief van Yonge het in 1801 tot die stigting van die eerste openbare teater in Kaapstad gelei (Seeff 2004:164). Anders as wat Scholtz (1964:4) suggereer, wou die goewerneur duidelik die Engelse kultuur aan die Kaap bevorder. In die proses moes daar egter rekening gehou word met die diepgewortelde Nederlandse invloed. Die eerste koerant, nes die eerste teater (sien Bosman 1928), sou nie sonder Nederlandse inhoud en samewerking van die grond af kom nie. Volgens Giliomee (2004:158) was die Hollandse taal (saam met die Gereformeerde godsdiens) “die hoeksteen van die burgers se kulturele erfenis”.
Walker en Robertson het goed voorberei vir die projek, volgens Lloyd (1914:35), wat noem dat Robertson ses maande in Londen deurgebring het “selecting type and other materials, and engaged three printers, with a Dutchman as translator”. Van meet af aan is ’n tweetalige koerant beplan.
Pershistorici (sien Muller 1990, De Kock 1982) voer aan dat daar ’n korrupte verhouding tussen Yonge en die firma Walker en Robertson bestaan het, en dat laasgenoemde daarom ’n lonende persmonopolie en staatsgoedkeuring vir die eerste koerant ontvang het. Staatsproklamasies en -kennisgewings was prominent deel van die koerant se inhoud, strykdeur aangebied net onder die mashoof in die eerste kolomme op die voorblad. Die lengte van ’n betrokke staatsproklamasie het blykbaar ook ’n invloed gehad op die oorblywende ruimte vir advertensies en redaksionele inhoud.
Kort ná Yonge se vertrek uit die Kaap in 1801 het die nuwe goewerneur die toestemming aan Walker en Robertson teruggetrek, die drukpers onder sy vlerk geneem, en met die publikasie van KSC/CTG as amptelike en steeds tweetalige koerant voortgegaan (Rabe 2020:48). Die private eienaarskap, met regeringsgoedkeuring, van die eerste Suid-Afrikaanse koerant het dus net meer as ’n jaar geduur (61 uitgawes van 16 Augustus 1800 tot 10 Oktober 1801 – sien Robinson 1982).
In hierdie tyd, toe die Nederlanders begin het om hul (uiteindelik kortstondige) terugkeer na die Kaap te beplan, is J.A. de Mist in 1801 in Nederland versoek om te rapporteer oor die beste strategie rakende die bestuursuitdagings wat aan die Kaap wag. In sy verslag (hier uit Nederlands vertaal) skryf De Mist met verwysing na KSC/CTG:
There is no denying that it [a printing press] would be of universal benefit to the community […] The misuse of the printing press could be obviated if it were placed under Government supervision […] The establishment of a printing press would also serve as an antidote against rebellion and ignorance, especially in a country where the aids to moral enlightenment and civilization are so difficult to apply. Under the present English regime, a printing press was immediately erected, and a Cape newspaper is actually published. Such a newspaper, edited by a loyal and efficient individual, could be of incalculable benefit to the Colony. It is impossible to say whether or not this printing press was erected by private enterprise or at the expense of the government, and we cannot therefore state definitely whether or not the press will still be at the Cape when we take over. (Smith 1971:22)
De Mist se verwarring in 1801 oor die ontstaansgeskiedenis en eienaarskap van KSC/CTG is verstaanbaar in die lig van die ongewone vennootskap tussen private ondernemers en die staat wat tot die eerste koerant gelei het. Maar toe die Nederlandse owerhede in 1803 teruggekeer het, is alle onsekerheid uit die weg geruim deurdat die pers en koerant volkome onder regeringsbeheer was. Die Nederlanders het met dié reëling en die publikasie voortgegaan, met een tersaaklike verandering.
Op 26 Maart 1803 is aangekondig dat die koerant voortaan net in Nederlands sou verskyn (Muller 1990:6), met ander woorde die Engelse invloed is beperk noudat die Kaap weer Hollands was. Die Nederlandsgesinde koloniste het “oor die algemeen” die teruggawe van die Kaap “toegejuig” (Du Plessis 1943:6). Dit was egter van korte duur.
Met die terugkeer van die Britte as koloniale owerheid in 1806 het die Engelse weergawe van die koerant ook weer herleef, terwyl die Nederlandse een behou is. Du Plessis (1943:5–6) meen egter dat daar algaande ’n “politiek van verengelsing” ingetree het, veral ná 1814, toe “die Kaap kragtens die Verdrag van Londen permanent Britse besit geword het”.
Smith (1971:24) skryf dat op ’n praktiese koerantproduksievlak die “troubles of bilingualism were being experienced as early as 1806 when officials in the Printing Office were permitted to translate advertisements for the Gazette and to retain any fees”. Sy voeg by dat hoewel dit ’n “onbevredigende praktyk” was, dit min of meer vir amper die volgende twee dekades voortgeduur het terwyl die koerant tweetalig gebly het.
In 1820–1821 het Henry Ellis, die koloniale ondersekretaris, ’n memorandum oor die taalvraagstuk na Londen gestuur. Dit lui onder meer:
The Cape of Good Hope is now an integral part of the Colonial Dominion of Great Britain, and it could therefore seem a necessary consequence that the connection with the former paramount state should be as rapidly destroyed, as a due regard to the fair claims of the Inhabitants of the Colony will permit […] Community of language is the simplest and best security for intimate connection with distant possessions, and by the substitution of the English for the Dutch language in all official proceedings at the Cape, much of what is desired will be obtained. (Uit Theal, soos aangehaal in Du Plessis 1943:7)
Op 23 Februarie 1822 het die Britse graaf Bathurst aan goewerneur lord Charles Somerset opdrag gegee om die proklamasie uit te vaardig “waarvolgens in die loop van die volgende paar jaar Engels die enigste offisiële taal van die Kaapkolonie sou word” (Du Plessis 1943:7). Dit is amptelik op 5 Julie 1822 geproklameer.
Giliomee (2004:156) skryf: “[i]n 1822 het die regering aangekondig dat Engels oor die volgende vyf jaar ingefaseer sou word as die taal van die regering en howe.” Gedurende die 1820’s het die Somerset-regering “ook geprobeer om die skole en die kerk te verengels”.
In 1822 het die regering ’n redakteur vir KSC/CTG aangestel wie se dienste blykbaar beperk was tot die keuse van artikels uit Engelse en ander buitelandse koerante om in die plaaslike staatskoerant in te voeg (Smith 1971:36). Nederlandse inhoud, wat gewild was op die platteland, is nog ’n tyd lank behou selfs nadat Engels in 1822 tot die enigste amptelike taal van die kolonie verklaar is (Du Plessis 1943:9).
Goewerneur lord Charles Somerset het op 7 Julie 1826 aangekondig dat die koerant, toe net bekend as The Cape of Good Hope Government Gazette, voortaan oorwegend in Engels gepubliseer sou word (Du Plessis 1943:10). Volgens Du Plessis was die koerant algaande net ’n staatskoerant omdat die private advertensies, nuusberigte en marknuus daaruit verdwyn het. Dit het die belangstelling onder die koloniste laat taan, en Engelse én Nederlandse lesers was ontevrede (Du Plessis 1943:10).
2.2 Publikasie- en taalkonteks van die laaste jare van KSC/CTG
’n Aantal publikasies, in Engels, Nederlands en tweetalig, het probeer om die leemte te vul wat deur die geleidelike ondergang van KSC/CTG ná meer as twee dekades gelaat is.
Die eerste politiek onafhanklike koerant, The South African Commercial Advertiser, het op 7 Januarie 1824 ontstaan deurdat George Greig, Thomas Pringle en John Fairbairn die staatsmonopolie in die pers uitgedaag het (Rabe 2020:56). Terselfdertyd het dié tweetalige blad “gedoen wat hy kon om by die ou [Nederlandse] koloniste eerbied en agting in te boesem vir die Britse regering en Engelse volk” (Scholtz, 1964:23).
Volgens Du Plessis (1943:18) het die “Afrikaanssprekendes nie deelgeneem aan die stryd vir die vryheid van die pers nie”. Hy vervolg: “Dit moet daaraan toegeskrywe word dat tydens die outokratiese bewind van lord Charles Somerset daar by die Afrikaanssprekendes, behalwe by ’n handjievol Anglo-mane aan die Kaap, feitlik geen belangstelling in openbare aangeleenthede bestaan het nie.”
Hierdie slotsom is waarskynlik ’n oorvereenvoudiging, want Giliomee (2004:158) noem byvoorbeeld die rol van ds. Abraham Faure en sy Het Nederduitsch Zuid-Afrikaansch Tijdschrift wat hom alreeds in 1824 met “die bevordering van ’n bepaalde [Nederlands-gerigte] nasionaliteit besig gehou het”. Giliomee en Mbenga (2007:96) verklaar stellig: “Nederlands het in die pers sy man gestaan.”
Scholtz (1964:23) noem egter dat Faure “deur sy gedeeltelik Engelse opleiding en sy huwelik met die dogter van ’n Britse offisier self sterk na die Engelse se kant toe oorgehel het”. Faure was volgens Scholtz (1964:23) een van ’n “aansienlike groepie invloedryke Hollandse koloniste wat alles in hul vermoë sou doen om ’n gees van verbroedering tussen die ou en die nuwe ingesetenes aan te moedig”. Met ander woorde, Faure was dan waarskynlik een van “Anglo-mane” waarna Du Plessis bo verwys, wat moontlik nie die oortuigings van die meerderheid Nederlandse koloniste, veral diegene op die platteland, gedeel het nie. Nietemin was die Nederlandse koloniste “deurgaans van ’n baie verdraagsame en toegewende geaardheid en het niks meer verlang nie as om in vrede en eensgesindheid met hul Engelse medeburgers te lewe” (Scholtz 1964:24).
Moontlik daarom het die regering nie die eerste publikasiepogings van die Nederlandse koloniste as ’n bedreiging gesien nie, en Somerset se perssensuur het dus hoofsaaklik op die ontwikkelende Engelse publikasies gefokus. Tot die wetlike verskansing van koloniale persvryheid in 1829 (Rabe 2020:59) het The South African Commercial Advertiser dus gesukkel om sy voete te vind weens teenstand van die regering.
In 1826 het die eerste Nederlandse koerant, De Verzamelaar, onder redaksie en eienaarskap van J. Suasso de Lima verskyn (Nienaber 1943:16). Hy het “hom nie bemoei met godsdienstige en politieke sake nie”, maar het “loutere waarheidsliefde, onderwys en nut” nagestreef (Du Plessis 1943:23). Maar toe goewerneur lord Charles Somerset in daardie jaar die drastiese verandering van naam, inhoud en formaat van KSC/CTG, die staatskoerant, afdwing (soos bo aangedui) het De Lima “van die ontevredenheid hieroor by die Hollandssprekendes gebruik gemaak en vanaf 1 Januarie 1827 sy koerant genoem Kaapsche Courant, Afrikaansche Berigter, of De Verzamelaar” en dit in dieselfde formaat as die gewese Kaapsche Courant aangebied (Nienaber 1943:19).
Die “oulike set, waarteen die goewerneur immers geen beswaar kon maak nie” (Du Plessis 1943:23) het egter net tot kortstondige sukses vir De Lima se koerant gelei. Veral ná die verkryging van persvryheid in 1829 het die koerantlandskap vinnig verander. Toe De Lima in 1830 bankrot verklaar is, het een van sy skuldeisers, Pieter van Breda, die drukpers oorgeneem en op 9 April 1830 het die eerste nommer van De Zuid-Afrikaan onder redaksie van C.E. Boniface verskyn (Du Plessis 1943:24). De Zuid-Afrikaan, baanbreker van die Nederlands/Afrikaanse joernalistiek, het eers ’n eeu later, in 1930, ophou bestaan.
Du Plessis (1943:24) som die verband tussen koloniale taalverhoudings en die opbloei van die drukpers soos volg op:
So vind ons by die verkryging van persvryheid aan die Kaap eintlik ’n teenstrydigheid. Aan die een kant probeer ’n outokratiese [Britse] owerheid om Hollands te verban; aan die ander kant laat hy toe dat ’n Hollandse pers tot stand kom wat vanaf die staanspoor as mondstuk vir die Afrikaanssprekende in die besonder kon optree. (Du Plessis 1943:24)
Giliomee (2004:158) meen dat Nederlandse koerante en tydskrifte (saam met die kerk), “die vernaamste bolwerk teen die druk van die Engelse kultuur en ‘amalgamasie’ was”.
Die ontstaan en ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse koerantbedryf moet dus gesien word teen die agtergrond van die wisselende koloniale status en gebruik van Nederlands en Engels. Wat in hierdie artikel ter sake is, is die praktiese manifestasie van die taalverhoudings in die mashoof van die eerste koloniale koerant, KSC/CTG.
3. Kwalitatiewe inhoudsbeskrywing
Die tydperk vir kwalitatiewe inhoudsbeskrywing van KSC/CTG (1800−1829) is op grond van die literatuuroorsig hier bo bepaal. Dit begin by die eerste koerant op 16 Augustus 1800 en eindig in 1829, die jaar waarin die wetlike verskansing van persvryheid die ontstaan van talle onafhanklike koerante ingelui het. Ander sleuteldatums wat uit die literatuuroorsig na vore kom, is die regeringsoorname van die pers in 1801, die teruggawe van die Kaap aan die Nederlandse Bataafse republiek in 1803, die terugkeer van die Britte in 1806, en die verskerpte verengelsingsbeleid sedert 1814, wat veral in 1822 sterk momentum gekry het. Hoewel daar aanvaar kon word dat veranderinge op regerings- en bestuursvlak ook neerslag in die koerant se mashoof sou vind, was die presiese aard en inhoud daarvan nie bekend nie. Die doelwit was om op grondvlak, in die mashoof van die koerant self, te kyk na tekens van herposisionering. Die proses was dus eerstens deduktief deur sleuteldatums uit die literatuur te ontwikkel, en tweedens induktief, deur kategorieë vanuit die data te identifiseer. Hoewel daar ’n merkbare ooreenkoms tussen die twee stelle resultate is, bring ’n vergelyking nuwe insigte na vore.
Soos reeds bo aangedui, is kenmerkende tipografiese elemente by die koerant aanwesig, wat die geleentheid bied om die chronologiese verloop en verandering na te gaan. ’n Beskouing van die mashoof van KSC/CTG, opgeweeg teen die literatuuroorsig, belig sy posisionering ten opsigte van die koloniale taalverhoudings.
Die koerante vir ontleding is op die elektroniese databasis van African Newspaper, Series 1 op die webwerf van die Universiteit Stellenbosch opgespoor en in pdf- en jpeg-formaat afgelaai. Die steekproef was oorwegend doelbewus, met eerstens as bakens die belangrike keerpuntdatums wat deur literatuurnavorsing aangedui word, insluitend uitgawes op bepaalde datums uit 1800, 1801, 1803, 1806, 1814, 1822 en 1829. Omdat die doel was om eerstens bestaande bevindings in die literatuur na te gaan, en tweedens nuwe inligting te ontdek, is ten minste drie koerante ook uit elke jaargroep tussen hierdie datums gekies, met ander woorde: 1802, 1804, 1805, 1807, 1808, 1809, 1810, 1811, 1812, 1813, 1815, 1816, 1817, 1818, 1819, 1820, 1821,1822, 1823, 1824, 1825, 1827 en 1828. Die strategie was om minstens een koerant aan die begin van elke jaar, een aan die einde en een in die middel te bekyk. In sommige gebeurtenisvolle jaargroepe is meer uitgawes afgelaai, met ander woorde die keuse het ook van die sogenaamde sneeubaltegniek gebruik gemaak wanneer ’n tendens nagespeur is.
Uiteindelik was daar 161 uitgesoekte koerante vir die tydperk 1800–1829 in digitale formaat beskikbaar. Om die inhoudsontleding te ondersteun, is die kwalitatiewe sagtewareprogram Atlas.ti 9 ingespan. Die eerste stap was om die koerante chronologies deur te werk en uitstaande kenmerke omtrent en veranderinge aan die aanbieding van die mashoof elektronies te merk. Op dié manier is 17 verskillende kodes ontwikkel. Die volgende kodes het Nederlandse mashoofde aangedui: Mas 1800, Mas 1801, Mas 1802, Mas 1803, Mas 1804, Mas 1805, Mas 1806, Mas 1822, Mas 1826. Die volgende kodes het Engelse mashoofde aangedui: Mast 1800, Mast 1801, Mast 1802, Mast 1803, Mast 1806, Mast 1822, Mast 1826, Mast 1829. Vervolgens is Nederlandse en Engelse mashoofde (waar hulle oorvleuel) saam gegroepeer in vier periodes waarin opmerklike verandering plaasgevind het, 1800−1801, 1802−1803, 1803−1806 en 1806−1829. Vir elke tydperk kon daar ’n verslag met aanhalings uit die betrokke koerante op papier gedruk word.
Tradisionele 19de-eeuse koerantontwerp het gefokus op kolomme teks wat gewoonlik simmetries op die blad aangebied is (Sterling 2009:983). Veranderinge aan die mashoof en inhoud reflekteer die strategie van die eienaars en redakteurs en die behoeftes van die samelewing.
Die mashoof is tradisioneel die plek waar ’n koerant sy titel en ander tersaaklike inligting, soos publikasiedatum en -nommer, aandui. Die keuse van ’n bepaalde mashoof en die insluiting van byvoorbeeld ’n embleem of wapenskild – en ook enige verandering daaraan − vertel gewoonlik sy eie verhaal.
’n Vergelyking van die Nederlandse en Engelse mashoofde van die koerant oor die eerste sowat drie dekades is dus onderneem.
3.1 Semi-onafhanklike stigtingstydperk (1800–1801)
Dit is onduidelik in watter taal, Engels of Nederlands, die eerste koerant oorspronklik beplan is, maar gegewe die politieke en ekonomiese konteks (die Britse oorname in 1795), die eienaars se Engelse afkoms en die feit dat ’n Nederlander as vertaler in diens geneem is (sien literatuuroorsig), was Engels waarskynlik die brontaal.
Figuur 1. Die voorblad van die eerste uitgawe op 16 Augustus 1800, in Nederlands (links) en Engels (regs). ©2021 Readex
Dieselfde wapenskild van die Verenigde Koninkryk verskyn in die mashoof van die Engelse en Nederlandse weergawes (sien Figuur 1). Die prominente Engelse teks onder die wapenskild op die mashoof, “Published by Authority”, word in Nederlands aangebied as “Geauthorizeerde”, verwysend na die regering se goedkeuring aan die private eienaars.
In die vergelyking van die Engelse en die Nederlandse titels is die volgende opmerklik: “The” in die Engelse titel het nie ’n Nederlandse ekwivalent nie, terwyl “Cape Town Gazette” met “Kaapsche Stads Courant”, en “African Advertiser” met “Afrikaansche Berigter” vertaal is.
In die volgende reël van die mashoof verskyn die volume se nommer (bv. “Deel 1”), die datum (bv. “Zaterdag, den 16de Augustus, 1800”) en die uitgawenommer (bv. “Getal 1”). Die volgende verskyn dwars oor die bladsy van die eerste uitgawe (hier onder word slegs die Engelse weergawe as voorbeeld gegee):
It is hereby ordered that all Advertisements, Orders, &c. which appear under the Official Signature of either the Secretaries in this Colony, or of any other Officer of Government, properly authorized to publish them in the Cape Town Gazette and African Advertiser, are meant, and must be deemed to convey official and sufficient Notifications, in the same manner as if they were particularly specified to any one Individual or Others, to whom such may have a Reference.
Die verklaring van amptelike status aan proklamasies en kennisgewings wat deur die regering geplaas word, is onderteken deur Richard Blake, “Secretaris, van zyne Excellencie”. Van die tweede uitgawe op 7 Augustus 1800 is die amptelike status verder uitgespel deur die volgende byvoeging: “By Command of His Excellency the Governor and Commander in Chief […]”.
Hierdie mashoof was onveranderd tot Getal 36 op 18 April 1801, maar met Getal 37 (25 April 1801) het ’n verandering ingetree toe die gedeelte onderteken deur sekretaris Richard Blake skielik verdwyn het (en sodoende meer plek op die voorblad beskikbaar gestel het). Dit was die formaat tot en met Getal 61 (10 Oktober 1801), die uitgawe waarin die regering aangekondig het dat hy die drukpers en koerant by die private eienaars gaan oorneem. Dus is altesame 61 uitgawes oor twee jaar (“Deel I” en “Deel II” vir 1800 en 1801 onderskeidelik) van die koerant onder private eienaarskap, maar met regeringstoestemming, gepubliseer.
Kenmerkend van die semi-onafhanklike stigtingstydperk is dat daar duidelik probeer is om gelyke gewig aan die Nederlandse en Engelse inhoud te gee deur getroue vertalings na weerskante toe te plaas, ongeag wat die brontaal was. Ook die bladuitleg van die onderskeie uitgawes stem grootliks ooreen, met soms geringe verskille in die volgordes waarin berigte en advertensies aangebied is en soms enkele weglatings van inhoud in een van die tale, waarskynlik genoodsaak deur die ongelyke woordtelling van dieselfde berigte in die onderskeie tale.
3.2 Eerste Britse tydperk (1801–1803)
Op 24 Oktober 1801, twee weke nadat die semi-onafhanklike stigtingstydperk geëindig het, het die eerste uitgawe (“Deel 1” en “Getal 1”) onder die nuwe bedeling, volle eienaarskap van die Britse koloniale regering, verskyn. Soos tevore het die inhoud ’n mengsel van regeringskennisgewings, advertensies en redaksionele nuus en kommentaar gebly, met ander woorde dit was steeds slegs gedeeltelik ’n staatskoerant en ook nie volledig ’n nuuskoerant nie.
In dié uitgawe het die verklaring van amptelike status aan regeringskennisgewings weer soos voorheen onder aan die mashoof verskyn, nou onderteken deur “John Barrow, Superintendant”.3
Hoewel die koeranttitels in Nederlands en Engels onveranderd gebly het na die oorname, is die uitleg daarvan effe aangepas. Van die derde uitgawe (7 November 1801) af is die koeranttitel in die mashoof oor een reël op die voorblad ingepas, in plaas van oor drie reëls soos sedert die stigting die geval was. Die nuwe formaat is behou tot op 19 Februarie 1803 (“Deel II” en “No. 70”), toe die eerste Britse tydperk ten einde geloop het (sien Figuur 2).
Figuur 2. Op 19 Februarie 1803 het die laaste uitgawe onder die eerste Britse besetting verskyn. ©2021 Readex
3.3 Nederlandse tydperk (1803–1806)
Figuur 3. Met die Nederlandse terugkeer in 1803 het die voorblad-mashoof slegs kortstondig in albei tale behoue gebly, maar aangebied oor drie reëls en sonder die Britse wapenskild. ©2021 Readex
Op 26 Februarie 1803, net ’n week nadat die eerste Britse tydperk beëindig is, is die oorspronklike titeluitleg oor drie reëls weer ingestel, maar opmerklik sonder die Britse wapenskild in die mashoof (uit erkenning aan die Nederlandse terugname van die Kaapkolonie). Die aanduiding dat die bewind verander het, is vervolgens sigbaar deurdat die naam van die “Direkteur van die Gouverments Drukkery” in die mashoof aangedui word as R. De Klerk Dibbetz,4 in plaas van die Brit John Barrow wat die taak in die vorige bedeling behartig het.
Dié tweetalige formaat sonder wapenskild is tot uitgawe 75, op 26 Maart 1803, voortgesit, met ander woorde net vir vyf uitgawes (sien Figuur 3). Die Nederlandse periode het egter meer ingrypende verandering ingehou.
’n Kennisgewing in die uitgawe van 26 Februarie 1803 het reeds die planne vir die nuwe bedeling op die voorblad uiteengesit deur intekenare van die koerant eerstens te verseker dat bestaande verpligtinge tot aan die einde van die kwartaal nagekom sal word. Daarna vervolg dit:
Deze Courant zal dus tot het einde van Maart op dezelfde wyze, en onder het zelfde formaat in beide taalen worden vervolgd, terwyl voor het begin van April aan het publiek tydig genoeg zal worden bekend gemaakt, op welke conditien en op welke wyze deese Caapsche Stads Courant in het vervolg zal in het sicht verschynen. Intussen zullen alle personen geen intekenaren zyne nog een Courant tot ultimo Maart kunnen worden geriefd, tegens betaling van Twee Schellingen ieder Courant. En worden die geene, welke Advertentien in deze Courant willen plaatzen ten vriendelyksten verzogt, om dezelve uiterlyk voor 12 uren des Donderdags ter Drukkerye, op het Kasteel te bezorgen.
’n Maand later, op 26 Maart 1803, het die koerant, steeds uitgegee in Nederlands en Engels, terugverwys na die kennisgewing hier bo en voortgegaan om aan te kondig dat dit voortaan as die Kaapsche Courant bekend sou staan en slegs in Nederlands sou verskyn. Ietwat verwarrend verwys die berig op 26 Maart 1803 in die Engelse weergawe na die nuwe koerant as “The Cape Gazette...in Dutch only”, terwyl hierdie Engelse weergawe van die naam nooit amptelik in enige mashoof gebruik is nie.
Figuur 4(a). Links is die eerste voorblad met die nuwe mashoof van die Nederlandse tydperk op 9 April 1803, met Figuur 4(b) die laaste een, op 11 Januarie 1806, regs. ©2021 Readex
’n Week later, op Saterdag 9 April 1803, het die koerant onder die nuwe en uitsluitlik Nederlandse mashoof Kaapsche Courant (“Deel 1” en “Nummer 1” – sien Figuur 4a) en steeds sonder wapenskild verskyn. Dit sou die formaat bly vir die volgende amper drie jaar.
Inhoudelik was daar min tekens van Engels gedurende die Nederlandse tydperk, met die uitsondering van enkele private advertensies (sien byvoorbeeld 7 Januarie 1804, waar W. Doughty van Keerom Straat No. 7 aan skuldeisers en skuldenaars in Engels en Nederlands kennis gee van sy voorneme om die kolonie te verlaat).
Die gebruik van Nederlands in die eerste koerant gedurende hierdie tydperk was dus klaarblyklik daarop gerig om die historiese band met die “vaderland”, soos daar soms na Nederland in redaksionele inhoud verwys is, te herstel en bevorder.
Op 11 Januarie 1806 (“Deel IV” en “No. 2”) was dieselfde Nederlandse mashoof nog in gebruik, maar op die voorblad word die Britse terugkeer reeds aangedui deurdat die “Articles of Capitulation” prominent in Engels gepubliseer word, met die Nederlandse weergawe daaropvolgend (sien Figuur 4b).
3.4 Tweede Britse tydperk (1806–1829)
Net ’n week nadat die laaste uitgawe van die Kaapsche Courant verskyn het, op 18 Januarie 1806, het KSC/CTG weer onder die tweetalige mashoofde van 1803 (met die Britse wapenskild weer terug) as eerste uitgawe van ’n nuwe volume verskyn.
Die tweetalige formaat het oor die volgende twee dekades grootliks onveranderd gebly, afgesien van die kleiner taalverstelling dat die oorspronklike Nederlandse titel, “Kaapsche Stads Courant, en Afrikaansche Berigter” op 5 Maart 1814 verander is na “Kaapstads Courant en Afrikaansche Berigter”.
Figuur 5. Die voorblad, in Nederlands (links) en Engels (regs), op 5 Januarie 1822, toe die uitleg oor vyf kolomme die eerste keer aangebied is en die Nederlandse spelling van “Kourant” weer terug verander is na “Courant”. ©2021 Readex
“Courant” in die titel is op 7 Januarie 1815 verander na “Kourant” in die Nederlandse mashoof, maar het weer op 5 Januarie 1822 na die eerste skryfvorm met ’n “C” teruggekeer, as deel van ’n verandering in die uitleg van die koerant (wat oor vyf kolomme in plaas van die oorspronklike drie kolomme uitgelê is – sien Figuur 5). Dit moet moontlik saam gelees word met inligting wat hier bo as deel van die literatuuroorsig aangebied is, naamlik dat ’n nuwe redakteur in 1822 aangestel is. Van 1 Julie 1825 af het die koerant se verskyningsdag van Saterdag na Vrydag verskuif, steeds in die tweetalige formaat.
In 1826 het die einde van tweetaligheid in die mashoof van dié koerant nogmaals aangebreek, dié keer deur Britse taalpolitiek aangevuur. Boonop het die titel wat sedert 1800 in gebruik was, Cape Town Gazette, and African Advertiser, ook in die slag gebly. Die laaste uitgawe van die koerant onder die oorspronklike mashoof het op 30 Junie 1826 verskyn (sien Figuur 6a), en op Vrydag, 7 Julie 1826 (“Vol. XXI” en “No. 1069”) is die nuwe titel, uitsluitlik in Engels, The Cape of Good Hope Government Gazette, (Figuur 6b) bekend gestel.
Figuur 6(a). Links is die laaste voorblad van die oorspronklike mashoof op 30 Junie 1826, en Figuur 6(b) regs toon die nuwe mashoof op 7 Julie 1826, wat voortaan net in Engels aangebied is. ©2021 Readex
Ondanks die eentalige mashoof sedert 1826, is sommige proklamasies en kennisgewings wel nog geruime tyd daarna ook in Nederlands gepubliseer (sien 3 April 1829).
Die tydperk ná 1829 val buite die navorsingsperiode van hierdie artikel, maar dit sal insiggewend wees om die latere geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Staatskoerant aan die hand van ’n ontleding van sy taalaanbod na te speur.
4. Bespreking en slotsom
Toe KSC/CTG in 1800 toestemming ontvang het om te verskyn, is dit as ’n tweetalige koerant beplan. Die besluit is enersyds deur realisme en andersyds deur idealisme beïnvloed. Nederlands was gevestig in die Kaapse koloniale samelewing, en die private eienaars van die pers en koerant asook die Britse owerhede kon dit kwalik ignoreer, om politieke en kommersiële redes. Die nuwe Britse regering was egter ook gretig om met sy amptenare en soldate te kommunikeer, en om Engels in die kolonie te bevorder.
Die aanvaarde standpunt van sommige historici dat die Britse owerheid eers algaande ná die tweede besetting in 1806 ernstiger pogings aangewend het om Engels in die Kaapkolonie te bevorder, moet aan die hand van hierdie oorsig bevraagteken word. Die geskiedenis van KSC/CTG wys dat wat die pers betref, Engels reeds kort ná die eerste besetting in 1800 gelykgestel is met Nederlands, wat toe nog die dominante gevestigde taal onder die breë koloniale bevolking was.
Die rol wat die private eienaars van die eerste koerant – Engelse handelaars – gespeel het, moet ook nie onderskat word nie. Dit gebeur moontlik wanneer historici die klem op KSC/CTG as “staatskoerant” plaas, sonder om die hibriede ontstaans- en ontwikkelingsgeskiedenis daarvan ernstig te beskou. Al was die private eienaarskap van die koerant kortstondig (1800–1801), het die invloed van die formaat wat toe ontwikkel is, nog lank ná die regeringsoorname in die ontluikende koloniale koerantbedryf voortgeduur, en selfs neerslag gevind in die eerste onafhanklike koerante wat sedert 1824 begin ontstaan het.
Die Nederlandse tydperk (1803–1806) het op die bestaande sjabloon voortgebou, maar Nederlands as enigste koeranttaal aangebied. Die poging was onsuksesvol, tog het die hibriede aard van die koerant, as staats- en nuuskoerant, in dié tyd grootliks behoue gebly. Dieper inhoudsnavorsing van die onderskeie Nederlandse en Britse tydperke van KSC/CTG kan moontlik lig werp op die verskille in ideologiese posisionering onder die twee Europese heersers. Wat hier egter duidelik is, is dat die Kaapse koerantbedryf waarskynlik veel anders sou ontwikkel het, en hoofsaaklik net in “Hollands”, indien die eksklusief Nederlandse tydperk langer geduur het.
Die bykans konstante frekwensie van verskyning oor die vier verskillende tydperke is ook insiggewend. Oor die algemeen was daar weinig publikasie-onderbreking in die kwarteeu ter sprake, al het die koerant gedurende hierdie tyd drie maal van eienaars verwissel – eers van private eienaars na die Britse koloniale regering, toe van Brits na Nederlands, en laastens terug na die Britte.
Slegs die eerste oorgang het ’n publikasie-onderbreking (van twee weke) tot gevolg gehad. Met die ander twee, toe die Britte en Nederlanders rolle verwissel het, het die koerant steeds soos gewoonlik die volgende Saterdag verskyn, selfs al het die mashoof van een week na die volgende verander. Dit dui op kontinuïteit en/of goeie samewerking tussen opeenvolgende redaksies, ’n onderwerp wat moontlik verdere navorsing verdien aangesien min inligting oor die redaksie-opset van die eerste koerant in enige van die tydperke in die gepubliseerde literatuur gevind kon word.
Hoewel die staat, onder die Britse en Nederlandse bedelings, van meet af aan aanspraak gemaak het op ruimte vir sy amptelike proklamasies, het die koerant terselfdertyd ook ’n ekonomiese, sosiale en kulturele rol gespeel in die afwesigheid van enige ander gereelde populêre publikasies aan die begin van die 19de eeu.
Hoewel hierdie artikel nie spesifiek op die nuusinhoud van die betrokke uitgawes oor drie dekades gefokus het nie, is sekere algemene tendense opgemerk. Nuusberigte het oor ’n wye reeks onderwerpe gehandel. Vir buitelandse nuus was verskeie Europese koerante dikwels die bron. Plaaslike nuus het veral oor gebeure in Kaapstad en omstreke gehandel, insluitend die beweging van skepe, en berigte oor huwelike, doopplegtighede en sterftes. Teateropvoerings is geadverteer en die uitslag van perdewedrenne verskaf. Mettertyd het die buitedistrikte ook meer aandag geniet, soos die onrus onder die boere van Swellendam en Graaff-Reinet, voortslepende konflik aan die Kaapse oosgrens met Xhosagroepe, en die aankoms van die Britse Setlaars in 1820.
Dié koerant was klaarblyklik so goed gevestig onder die Nederlandse koloniste dat een entrepreneur selfs probeer het om die naam en formaat in Nederlands te laat voortleef nadat die Britse koloniale regering dit in 1826 hoofsaaklik in Engels en as meer uitsluitlike staatskoerant geposisioneer het.
Die Britse beleidsrigting om Engels ten koste van Nederlands te bevorder, wat volgens historici veral sedert 1814 momentum gekry het, het interessant genoeg nie onmiddellik in KSC/CTG neerslag gevind nie. Hierdie artikel toon dat die tweetalige mashoof tot 1826 behou is. Selfs nadat dit daarna verdwyn het, is Nederlandse inhoud nog tot minstens 1829 behou.
In daardie stadium het die opkoms van die onafhanklike drukpers en koerante in Nederlands die gaping gevul, en volgens historici verder as bolwerk teen verengelsing gedien.
Hoewel hierdie artikel nie die belangrike stryd om persvryheid in die Kaapkolonie tussen 1824 en 1829 spesifiek ondersoek het nie, kom dit ter sprake omdat dit oorvleuel met die einde van KSC/CTG.
Aan die een kant wys die geskiedenis van KSC/CTG dat Nederlands waarskynlik meer gevestig was as koeranttaal en ’n groter aandeel in die stryd om persvryheid gehad het as wat sommige waarnemers geneig is om toe te gee. Aan die ander kant toon die oorsig ook dat Engels relatief vinnig veld kon wen as koeranttaal in die Kaapkolonie ondanks die dominante rol wat Nederlands aanvanklik in die samelewing gespeel het. Dit moet toegeskryf word aan die samewerking tussen die staat en private ondernemers, ’n tendens wat hom weer later in die Suid-Afrikaanse geskiedenis openbaar het. In die geval van Afrikaans gedurende die 20ste eeu het die vennootskap tot ’n opbloei gelei, maar in die post-apartheid-era wen Engels veld as mediataal en lingua franca in die openbare domein, terwyl Afrikaans klaarblyklik veral deur populêre gebruik en private ondernemers in stand gehou word.
Die geskiedenis van die eerste koloniale koerante wys dat die oprigting van die drukpers ’n belangrike element in die verengelsingsbeleid van die nuwe Britse heersers was. Hulle kon die gevestigde Nederlandse belange egter nie ignoreer nie, en moes trouens algaande meer vryhede toestaan om daardie belange te bevorder, ook deur die publikasie van koerante en tydskrifte toe te laat. Terselfdertyd was daar aan albei kante van die taalverdeling individue en groepe, soos joernaliste, wat toenadering voorgestaan en probeer bevorder het, onder meer deur hul publikasies eerder twee- as eentalig aan te bied. Soos beliggaam in sy mashoof, was die KSC/CTG ’n voorbeeld en baanbreker wie se invloed eers geleidelik in die negentiende eeu sou verdwyn, saam met die opkoms van Afrikaanse taalnasionalisme.
Die slotargument wat uit hierdie artikel ontstaan, is dat ’n meer inklusiewe benadering tot die ontstaansgeskiedenis van die koloniale koerante, wat die Nederlandse en Engelse invloede gesamentlik eerder as apart beskryf, huidige eensydige beskouings van die vroeg-19de-eeuse stryd om die vryheid van die pers verder sal belig. Hierdie artikel maak ’n beskeie bydrae, met die wete dat dit slegs op die Europese taalbydrae tot die veeltalige Suid-Afrikaanse koerantgeskiedenis gefokus het.
Bibliografie
Bosman, F.C.L. 1928. Drama en toneel in Suid-Afrika, Deel 1:1652–1855. Amsterdam/Pretoria: J.H. de Busy.
Botma, G. 2021a. Towards a decolonised South African journalism history. African Journalism Studies, https://doi.org/10.1080/23743670.2021.1954430.
Botma, G. 2021b. Press history that goes around: Journalism lessons from the first colonial newspaper in South Africa. African Journalism Studies, ter perse.
Botma, G. 2021c. Contemporary critics and seminal sources: A critical review of the historiography of the first newspaper in South Africa. Media History, ter perse.
De Kock, W. 1982. A manner of speaking: The origins of the press in South Africa. Kaapstad: Saayman & Weber.
Du Plessis, J.H.O. 1943. Die Afrikaanse pers. ’n Studie van die ontstaan, ontwikkeling en rol van die Hollands-Afrikaanse Pers as sosiale instelling. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.
De Wet, C. s.j. Kaapsche Koerant (1803–1826). Encyclopedie Nederlandstalige Tijdschriften. https://www.ent1815.nl/k-l/kaapsche-courant-1803-1826/ (20 Julie 2021 geraadpleeg).
Espejo, C. 2016. The invention of the gazette. Media History, 22:3–4, 296–316, DOI: 10.1080/13688804.2016.1149458.
Giliomee, H. 2004. Die Afrikaners, ’n bibliografie. Kaapstad: Tafelberg.
Giliomee, H. en B. Mbenga (reds.). 2007. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.
Government Printing Works. 2021. Our history. http://www.gpwonline.co.za/about-us/Pages/History.aspx (14 Julie 2021 geraadpleeg).
Lloyd, A.C.G. 1914. The birth of printing in South Africa. Londen: Alexander Moring.
Muller, C.F.J. 1990. Sonop in die suide: Geboorte en groei van die Nasionale Pers 1915–1948. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
Nienaber, P.J. 1943. ’n Beknopte geskiedenis van die Hollands-Afrikaanse Drukpers in Suid-Afrika. Tweede Trek-series no. XXV. Bloemfontein, Kaapstad en Port Elizabeth: Nasionale Pers.
Rabe, L. 2020. A Luta Continua: A history of media freedom in South Africa. Stellenbosch: Sun Press.
Robinson, A.M. Levin. 1982. “Introduction”. The Cape Town Gazette and African Advertiser / Het Kaapsche Stads Courant en Afrikaansche Berigter, August 16, 1800—October 19, 1801. Kaapstad: Die Suid-Afrikaanse Biblioteek.
Scholtz, J. du P. 1964. Die Afrikaner en sy taal. Kaapstad: Nasou Beperk.
Seeff, A. 2004. Recovering the history of the African Theatre. Quarterly Bulletin of the National Library of South Africa, 58(3):159–67.
Smith, A.H. 1971.The spread of printing, eastern hemisphere, South Africa. Amsterdam: Van Gendt & Kie.
Sterling, C.H. 2009. Newspaper design. Encyclopedia of journalism, Vol. 1:982–5. Thousand Oaks, CA: SAGE.
The Cape Town Gazette and African Advertiser / Kaapsche Stads Courant en Afrikaansche Berigter, (1800−1829), African Newspaper, Series 1, Universiteit Stellenbosch-biblioteek. https://infoweb-newsbank-com.ez.sun.ac.za/apps/readex/publication-browse?p=WHNPAFR1&t=pubname%3A12C4FCF81CC3FF98!Cape%2BTown%2BGazette%2Band%2BAfrican%2BAdvertiser.
Eindnotas
1 Soos ’n anonieme keurder aangedui het, is die term “tweelingpublikasie” moontlik meer in die kol, maar pershistorici soos Muller (1990) verwys deurgaans na die “tweetaligheid” van hierdie koerant en sy koloniale tydgenote. Die feit is dat daar doelbewus probeer is om presies dieselfde inhoud in albei tale aan te bied (selfs die advertensies is meestal vertaal).
2 Waar daar in aangehaalde tekste na “Hollands” verwys word, word dit as ’n sinoniem vir “Nederlands” beskou. Andersins word “Nederlands” deurgaans gebruik. Die debat oor wanneer Nederlandssprekende koloniste en hul afstammelinge Afrikaans begin praat het, word nie in hierdie artikel aangeroer nie.
3 Barrow, die Britse koloniale regering se drukpers-opsigter, het ook as skrywer van ’n aantal opspraakwekkende reisbeskrywings oor die Kaapkolonie naam gemaak.
4 Volgens Con de Wet op die webwerf Encyclopedie Nederlandstalige Tijdschriften was Dibbetz (1764–1808) die “directeur en hoofd van het ziekenhuis en inspecteur van de staatsdrukkerij [aan die Kaap]. Deze voormalige arts uit Heereveen was vooraanstaand patriot en werkte in de Republiek onder andere als griffier bij de bijeenkomst van de Representanten van het Friese volk. Nadat hij in ongenade was gevallen, vertrok hij naar Den Haag, waar hij in 1802 werd uitgezonden naar de Kaap. Hij heeft diverse publicaties op zijn naam staan. Zo was hij redacteur van de Friesche Courant (1795) en auteur van het tijdschrift Heraclyt en Democryt (1796–1798)”.
LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.