Litnet

Opsomming

Jona bly een van die interessantste boeke in die Bybel. In hierdie artikel is die fokus teologiese trauma. Die navorsingsvraag wat ondersoek word, kan dus soos volg geformuleer word: Wat sou die resultaat wees as die boek Jona vanuit die oogpunt van teologiese trauma ondersoek word? Met teologiese trauma word verwys na iemand (in dié geval die profeet Jona) se begrip en belewing van God en hoe juis dít trauma by die persoon veroorsaak as die werklikheid van sy belewing anders is as sy begrip van God. Die navorsingsprobleem wat ondersoek word, is dus die vraag na hoe Jona se teologiese trauma beskryf kan word. In die lig van die navorsingsprobleem val die klem op ’n literêre lees van die teks teen die agtergrond van ’n posteksiliese era gedurende die Persiese heerskappy oor die provinsie Jehoed. Jona se teologiese trauma is sy ervaring dat God konsekwent God is. God handel ooreenkomstig Jona se belydenis aangaande Hom, terwyl Jona dit eintlik anders verwag. Terwyl God konsekwent God is ooreenkomstig die geloofsbelydenisse van Israel in die verlede, bly Jona konsekwent Jona in sy teleurstelling met God en God se optrede teenoor die inwoners van Nineve, en ook sy optrede teenoor hom as profeet. Anders as die omskrywing van teologiese trauma waarmee daar aanvanklik gewerk is, naamlik dat teologiese trauma ontstaan in die kortsluiting tussen persone se begrip van God en hoe God optree, vertoon teologiese trauma ’n bykomende dimensie in die boek Jona: Die oorsaak van Jona se teologiese trauma lê by God se konsekwentheid. Wat van God bely word, is dat God God is in dit wat God doen. Jona se verwagting van God is dat God teenstrydig met God se aard moet optree. Wanneer dit nie gebeur nie, is die resultaat Jona se teologiese trauma.

Trefwoorde: Jona, literêre lees, navorsingsoorsig, trauma teorie, teologiese trauma.

Abstract

Jonah and his theological trauma

The book of Jonah in the Old Testament / Hebrew Bible remains one of the most well-known books in the entire Bible. The book tells the captivating story of an unwilling prophet who, as a result of his refusal to be a prophet called by YHWH to the Ninevites, was swallowed by a big fish but survived the incident after spending three days in the belly of the enormous fish. Old Testament scholars have never ceased to be fascinated by this book. A steady stream of publications on the book probing new and different interpretations can be noted year after year.

Recently, the study of trauma and trauma theory has become a notable trend in Old Testament / Hebrew Bible studies. It is interesting, for instance, to note that the most recent congress of the Old Testament Society of South Africa, hosted at Unisa in 2024, was presented with the theme of “Migration, war, trauma and sacred texts”. The book of Jonah, in particular, has been subjected to investigation through the lens of trauma. There is little doubt that Jonah suffered physical trauma. To bluntly disobey a prophetic calling from YHWH and decide to flee from YHWH by boarding a ship to take him to a destination as far away as possible from the presence of the God who had called him to prophesy to the Ninevites would have been nothing but an experience of physical trauma. To experience a storm at sea so severe that even seasoned sailors became afraid that they might perish would have added to the prophet’s experience of physical trauma. To be thrown overboard into the sea, which “grew even wilder than before” (Jonah 1:13), facing a certain death, would have been nothing but trauma. Furthermore, then to be swallowed by a big fish and survive the incident after three days would have amounted to severe trauma. Trauma is often described as coming face to face with death itself, and that is exactly what happened to Jonah in the belly of the fish. In the last chapter of the book it is said that Jonah “was greatly displeased and became angry” (4:1). A few verses later he expresses the wish to die – “for it is better for me to die than to live” (4:3) – and the last time we read something about what Jonah said, he repeats his death wish: “I am angry enough to die” (4:9). Once again, to come face to face with the reality of death is an experience of trauma.

Contributions were also made by reading the book through the lens of a postcolonial trauma framework. Focus was placed on the material wounds brought about by colonialisation, locality in remembering the colonial period, and the role collective memory plays in the individual as part of a community.

In this contribution the lens of trauma is narrowed down to theological trauma. No evidence could be found of an investigation of theological trauma experienced by Jonah. Theological trauma refers to the concept and experience of God by someone (in this case Jonah) and how exactly this is the cause of trauma for the person involved. When someone’s concept and experience of God are in conflict with the action or lack of action from God in reality, theological trauma is the result. Where there is tension between what is apparently happening in the realm of history and a group’s or an individual’s concept of God, one may speak of theological trauma. This, then, is the research problem investigated in this contribution: How can Jonah’s theological trauma be described? Jonah, as a prophet, does have a knowledge and concept of God in his mind, which is in tension with his experience of God. The method to be followed to provide an answer to this problem is to focus on the literary characteristics of the text combined with the historical background of the post-exilic period during the late Persian rule over the province of Yehud.

Jonah is a prophet called by YHWH. As a prophet, he has a particular concept of who God is and what God does. Jonah is well acquainted with YHWH, “the God of heaven who made the sea and the land” (Jonah 1:9). He is well aware of God as the God of creation, a tradition that became particularly important in exilic and post-exilic times in Judah. Jonah’s concept of God is also seen in his prayer to YHWH in Jonah 4:2: “I knew that you are a gracious and compassionate God, slow to anger and abounding in love, a God who relents from sending calamity.” This confession serves as a reminder of one of the most important statements made about who YHWH is in the Old Testament / Hebrew Bible (Ex 34:6–7) and is repeated several times in other parts of Scripture as well (Pss 85:15; 103:8; 145:8; Joel 2:13; Neh. 9:17; Num. 14:18). Apart from the confessions Jonah makes about who God is, he does what is expected of a prophet: He prays (2:1–9; 4:2); he delivers a prophecy (3:4); he enters into a direct conversation with God, where God answers him (4:3–10). Jonah also has an experience of his calling to be a prophet (1:1–3; 3:1–3), and he also has first-hand experience of YHWH’s salvific acts in his personal life and in what happened to the Ninevites.

This, however, is the cause of theological trauma for Jonah. Jonah, despite his confession that YHWH is the creator of the sea and the land, attempts to flee from this God. It is also noteworthy that Jonah identifies himself first of all as a Hebrew and then as one who worships YHWH. To be a Hebrew is more important than to act as a prophet telling the people about who God is. There is a tension between Jonah’s correct confession of who God is and, at the same time, his opposition to this very God, who, because God is the creator of the sea and the land, may bestow God’s grace upon whomever God wishes to do so.

In Jonah 2, theological trauma is also present. What Jonah knows and confesses about YHWH is in conflict with Jonah’s actions. Jonah tries to flee from the God who is the creator of the heaven and the earth, but it is impossible to do so. It is from the furthest point away from God that Jonah has to call on God to come and rescue him from a certain death. This conflict between Jonah’s confession and what he tried but failed to accomplish amounted to theological trauma.

Jonah’s theological trauma is further illustrated in his reaction to the conversion of the king and people of Nineveh. In Jonah 4:1, Jonah is described as being “greatly displeased and angry”. Jonah is well aware of the fact that God is “a gracious and compassionate God, slow to anger and abounding in love, a God who relents from sending calamity”, according to his own testimony in Jonah 4:2. When God then acted in accordance with who God is, Jonah is not at all satisfied. This is the cause of theological trauma for Jonah. Theological trauma for Jonah means that God acts according to the revelation of who God is and what God does, as was said in Exodus 34:6–7. When it then happens in this way, Jonah becomes “greatly displeased and angry” (4:2). Jonah blames God for his grace and compassion, that God is slow to anger and abounding in love. The result of all this is theological trauma.

In the last verses of the book, Jonah’s theological trauma becomes so intense that it amounts to a death wish. For Jonah, it is better to die rather than live. In this sense, Jonah’s theological trauma remains unresolved. Jonah’s theological trauma means that God remains who God is. God acts in accordance with the century-old confessions about God. That God remains God is unacceptable to Jonah, and he is consequently deeply disappointed with God and God’s gracious actions towards the people of Nineveh. This is the theological trauma Jonah has to suffer.

Present-day believers also have a concept of and confessions about who God is and how God ought to act. God is, however, infinitely more than the concepts human beings may have of God. Present-day believers may also have an experience of theological trauma when the concept or expectations they might have of God differs from the reality of everyday life.

Keywords: Jonah; literary reading; research overview; theological trauma; trauma theory

1. Inleiding

Die boek Jona in die Ou Testament / Hebreeuse Bybel bly een van die bekendste boeke in die Bybel. Jona is ’n profetiese boek wat deel is van die sogenaamde corpus propheticum van die Hebreeuse Bybel, maar vertel ’n verhaal meer as ’n versameling profesieë van die profeet. Tereg word die boek een van die Bybel se bekendste verhale genoem (Craig 1993:1). Jona se buitengewone verhaal van ’n persoon wat deur ’n groot vis ingesluk en uitgespoeg word (en bly leef!), bly mense (oud en jonk) interesseer. Die boek bly ook Ou Testamentici boei. Ouer probleme en nuwe benaderings tot die boek word gesien in die konstante stroom publikasies wat daaroor handel. In die navorsingsoorsig hier onder word nie minder nie as nege tendense in onlangse navorsing op die boek geïdentifiseer.

2. Probleemstelling en metodologiese oorwegings

Die boek Jona kan as ’n meerduidige vertelling beskou word (Schlenke 2018:529) en word daarom uit ’n verskeidenheid van invalshoeke gelees. In hierdie bydrae word die verhaal van Jona gelees deur die lens van trauma en traumateorie. Trauma en traumateorie het in die onlangse verlede ’n al hoe meer opmerklike tendens in die bestudering van die Ou Testament / Hebreeuse Bybel geword (Becker, Dochhorn en Holt 2016; Boase en Frechette 2016; Boase 2024; Garber 2005; 2015:24–44; Groenewald 2018a:353-64; 2018b:88–102; Hutten 2024; Janzen 2020; Maier 2020:67–82; Markl 2022:412–27; Tillema 2023:153–4). So byvoorbeeld is die 2024-jaarkongres van die Ou Testamentiese Werkgemeenskap van Suid-Afrika by Unisa aangebied onder die tema “Migration, war, trauma and sacred texts”.

Die bestudering van trauma vind sy wortels in die vakgebied van die sielkunde, waar teoretiese modelle vir die verskynsel van trauma in die laaste jare van die 19de eeu ontwikkel is (Groenewald 2018a:354). Navorsing oor die verskynsel van trauma word in die 20ste eeu oorheers deur die twee Wêreldoorloë (1914–1918 en 1939–1945). Groenewald (2018a:356) beskryf trauma as ’n ontmoeting met die dood waardeur mense ingetrek word in die sfeer van dood omdat die radikale ervaring(s) mense se bekende omgewing vernietig tesame met al die kennis wat met hulle wêreld saamhang (Groenewald 2018a:356).

Die boek Jona is al deur die lens van traumateorie ondersoek. Claassens (2015:655-73; 2021:576–87; 2022:1–13; 2023:36-52; 2024) het in verskillende publikasies belangrike navorsing in dié verband gepubliseer.

In hierdie bydrae word die lens van traumateorie verder verfyn na teologiese trauma. Met teologiese trauma word verwys na ’n persoon (in dié geval die profeet Jona) se begrip en belewing van God en hoe juis dít trauma by die persoon veroorsaak as die werklikheid van sy belewing anders is as sy begrip van God. Die term teologiese trauma word dus gebruik om ’n omstandigheid of situasie te beskryf waar dit wat beleef word, nie klop met ’n persoon of groep se begrip van God nie (Snyman 2023:1). Wanneer ’n situasie of omstandigheid ontstaan waar dit wat gebeur, nie klop met die idee of begrip van God nie, ontstaan daar spanning tussen die individu of groep aan die een kant en God aan die ander kant. Die spanning wat so ontstaan, kan dan beskryf word as teologiese trauma; dit is immers die individu of groep se geloofsoortuigings aangaande God wat geraak en selfs ontwrig word. Die navorsingsprobleem wat ondersoek word, is dus die vraag na hoe die profeet Jona in die boek Jona se teologiese trauma beskryf kan word. In die lig van die navorsingsprobleem val die klem op ’n literêre lees van die teks van die boek teen die agtergrond van ’n posteksiliese era gedurende die Persiese heerskappy oor die provinsie Jehoed, ’n periode wat Claasens (2022:8) goed in haar publikasie belig. Hierdie metodologiese weg word gekies omdat die probleem van teologiese trauma in die boek Jona nog nie voorheen ondersoek is nie. Daar is dus gekies vir ’n weg om aanvanklik net op ’n literêr-historiese aanpak te fokus. Dit sou interessant wees om die verskynsel van teologiese trauma in die boek Jona vanuit die hoek van ’n narratiewe lees van die teks te doen, maar dit sou die ondersoek verder neem as die eerste poging om teologiese trauma aan die hand van ’n literêr-historiese aanpak te identifiseer.

3. Navorsingsoorsig

’n Behoorlike oorsig van die navorsing oor die boek Jona net sedert die begin van die 21ste eeu sou ’n publikasie (waarskynlik ’n monografie) op sigself verg. Havea (2016:1) toon aan hoe die boek telkens nuut ondersoek word met behulp van nuwe metodologiese invalshoeke. In ’n onlangse artikel skets Tillema (2023) ’n oorsig van tendense in die navorsing oor die boek. Kortliks word die volgende tendense onderskei met betrekking tot navorsing wat oor die afgelope 15 jaar oor die boek gedoen is. Die eerste tendens word onder die hofie van strukturalistiese benaderings bespreek (ble. 149–50). Aandag aan die datering van die boek is die tweede tendens wat bespreek word (ble. 150–1). Die derde tendens word beskryf as die ondersoek na humor in die boek en die ondersoek na die literêre genre van die boek (ble. 151–4). Ter sake in hierdie ondersoek is dat opgemerk word hoe daar meer onlangs ’n belangstelling in trauma en die boek ontstaan het (ble. 153–4). Die vierde tema wat die aandag van navorsers getrek het, is die plek en funksie van die boek in die korpus van die sogenaamde Boek van die Twaalf (ble. 154–5). Die vyfde tendens word bespreek onder die hofie van feministiese en androsentriese benaderings tot die boek (ble. 155-6). ’n Volgende tendens wat onderskei word, is om die boek as postkoloniale literatuur te lees (ble. 156–9). Die sewende tendens wat genoem word, is psigologiese benaderings tot die lees van die boek (ble. 159–60). ’n Agste tendens is die aandag wat gegee word aan ’n ekologiese benadering tot die boek (ble. 160–3). Die laaste tendens behels ’n ondersoek na die resepsiegeskiedenis van die boek (ble. 163–5).

Wat navorsing oor Jona en trauma betref, is daar min publikasies wat op hierdie tema spesifiek fokus. Claassens (2015:655–73; 2021:576–87; 2022:1–13; 2023:36–52; 2024) het belangrike bydraes in dié verband gelewer. Haar lees van die boek geskied deur die lens van traumahermeneutiek en, meer spesifiek, ’n postkoloniale traumaraamwerk. Claassens kombineer dus die belangstelling in trauma en die boek Jona en ’n postkoloniale lees van die boek wat beide benaderings as tendense in die navorsing op die boek aantoon. Claassens se vertrekpunt is ’n postkoloniale traumaraamwerk (Claassens 2021:577). Hierdie benadering fokus op drie aspekte: materialiteit (rakende die materiële wonde wat kolonisasie meegebring het), ruimtelikheid (rakende die rol van lokaliteit in die herinneringe aan kolonialisme) en kollektiwiteit (’n ondersoek na die rol van die individu in die kollektiewe trauma van ’n gemeenskap) (ble. 578-80). Toegepas op die boek Jona het die aspek van materialiteit te doen met die werklikheid van die wonde van kolonialisasie. Die simpatie van postkolonialistiese uitleggers van die boek lê dus by Jona wat die ervaring van koloniale uitbuiting deur die Assiriese heerskappy ervaar het (ble. 580-1). Wat ruimtelikheid betref, is Nineve die episentrum van soveel traumatiese herinneringe wat vir so lank deel van die destydse Israel se wêreld was. Nineve dien dan as die simbool van die aartsvyand van Israel (ble. 581). Wat betref die aspek van kollektiwiteit, dien Jona as die individu wat die woede en frustrasie van baie Judeërs verteenwoordig gedurende die tyd van die Persiese heerskappy (ble. 582-3). Die boek Jona bied lesers daarvan dus ’n blik op die traumatiese uitwerking van kolonialisasie (ble. 585-6).

4. ’n Bondige oorsig van die opbou en inhoud van die boek Jona

Om die navorsingsprobleem te ondersoek, is dit nodig om ’n beeld te kry van die inhoud en opbou van die boek in sy geheel. Daar is aksentverskille onder geleerdes met betrekking tot die opbou van die boek, maar daar is tog redelike eenstemmigheid dat Jona bestaan uit vier hoofstukke wat in twee dele verdeel kan word, in duidelike simmetriese segmente (Mathews 2020:252–61; Potgieter 1990:17):

A1: Jona 1:1–3 – Opdrag 1
A2: Jona 1:4–16 – Nood ter see:
       Binne die skip
       Jona se getuienis (Jona 1:9)
       Reaksie van die heidene
A3: Jona 2:1–10 – Buite die skip:
       Wondervis
       Gebed (Jona 2:3–10)

B1:  Jona 3:1–3a – Opdrag 2
B2:  3:3b–10 – Nood op land:
       Binne die stad Nineve
       Jona se preek (Jona 3:4)
       Reaksie van die heidene (Jona 3:5–10)
B3: Jona 4:1–11 – Buite die stad:
       Wonderboompie
       Gebed (Jona 4:2–3)
       God en Jona in gesprek (4:4–11).

Dié bondige uiteensetting van die opbou en inhoud van die boek toon duidelik die simmetriese opbou daarvan. Teenoor die eerste opdrag aan die begin van die boek staan die tweede opdrag aan die begin van hoofstuk 3; die nood ter see vind sy teenpool in die nood van die stad; teenoor die kaptein van die skip en die matrose staan die koning van Nineve en die inwoners van die stad; teenoor Jona se getuienis staan sy preek; en teenoor die wondervis staan die wonderboompie. In beide gedeeltes word daar ’n gebed van Jona gevind. Wat opval, juis omdat dit buite die simmetriese opbou van die boek val, is die gesprek tussen God en Jona aan die einde van die boek, in Jona 4:4–11.

5. Jona en sy fisieke trauma

Benewens die teologiese trauma van Jona wat die fokus van hierdie artikel is, is dit uit die loop van die verhaal ook duidelik dat Jona ook fisieke trauma beleef. Jona se vlug “weg van die Here af” (Jona 1:3) was ’n fisieke trauma. Nineve lê in ’n oostelike rigting, terwyl Tarsis in ’n westelike rigting lê. Tarsis word gewoonlik gelokaliseer as ’n plek in Spanje, en volgens Van der Woude (1985:20) “een aanduiding voor een zeer verwijderd oord” aan die verste uithoek van die destyds bekende wêreld. Tarsis was so ver as moontlik weg van Nineve af (Allen 1976:204; Nel 1988:8). Jona wou dus so ver as moontlik wegkom van sy opdrag en, belangriker, “weg van die Here af” (Jona 1:3; Wolff 1986:103). Om voor JHWH te staan het die betekenis van “om in diens van JHWH te staan” wanneer dit in verband met priesters en profete gebruik word (Van der Woude 1985:20). Jona vlug dus ook weg van sy diens aan JHWH. Daar is by verskeie persone wat deur JHWH geroep is om in sy diens te staan, ’n element van aanvanklike huiwering (Moses, Jeremia), maar in die geval van Jona kan sy optrede as ekstreem beskryf word. Wanneer bygevoeg word dat die Israeliete nooit werklik ’n seevarende volk was nie, maak dit Jona se optrede des te meer buitengewoon. Vir Jona om ’n reiskaartjie vir ’n bootrit te koop om hom van Joppe af na Tarsis te neem, was ’n ongewone en ekstreme maatreël vir ’n Israeliet wat nie bekend was met seevaart nie. Om op so ’n wyse letterlik weg te tree van JHWH se roeping om in sy diens te staan, deur op see weg te vlug, beteken fisieke trauma.

Om selfs in hedendaagse tye in ’n storm op see te beland is ’n traumatiese ervaring. In die tyd van die Ou Testament was dit waarskynlik nog meer so. Die matrose se vrees word twee keer uitdruklik vermeld (Jona 1:5, 10). Waar hulle aanvanklik in vers 5 bang was, neem hulle vrees toe en word hulle in vers 10 beskryf as “baie bang”. Vir hulle was die storm ’n traumatiese ervaring. In skrille kontras met die matrose se ervaring van angs, lê Jona onder in die skip vas aan die slaap (Jona 1:5). Die rede vir die buitengewone optrede van Jona word nie gegee nie, en gevolglik het geleerdes aan verskillende moontlikhede gedink. Is Jona aan die slaap weens die fisieke en emosionele uitputting, ’n valse gerustheid dat hy geslaag het in sy missie om van sy opdrag te vlug, selfbedrog (Rudolph 1971:341), ontvlugting van sy onmoontlike omstandighede? Die outeur van die boek gee geen verduideliking vir Jona se vreemde optrede nie en daarom moet ’n mens versigtig wees vir bespiegeling, maar dit is nie onmoontlik dat sy vreemde optrede toe te skryf is aan die fisieke trauma wat hy moes verduur het as gevolg van sy optrede nie.

Jona se ervaring in die ingewande van ’n groot vis was ’n ervaring van fisieke trauma. As trauma verstaan word as ’n ontmoeting met die dood (Groenewald 2018a:356), dan voldoen Jona se ervaring in Jona 2 aan die vereistes van fisieke trauma. Hy beleef homself as “diep in die doderyk” (Jona 2:2); “diep in die see”, waar ’n watermassa hom omring (Jona 2:3); hy het “afgesak tot by die fondamente van die aarde” (Jona 2:6). Hierdie is metafore wat verwys na die dood, waar daar geen uitkoms is nie, want “die aarde het my vir altyd toegesluit” (Jona 2:6).

Jona se prediking aan die mense van Nineve, wat toe tóg tot bekering kom tot ontsteltenis van Jona (Jona 4:1), kan beskryf word as ’n stuk trauma wat hy beleef het. Volgens Jona 4:1 is Jona ontsteld en kwaad. Steeds teen sy sin en onder goddelike dwang is hy ’n profeet in Nineve waarin hy bondig (in slegs vyf Hebreeuse woorde!) onheil en veroordeling verkondig sonder enige vooruitsig op heil en verlossing.

Jona se ervaring buite die stad wat in Jona 4 beskryf word as een van hewige ontsteltenis en die emosie van woede, is ’n aanduiding van trauma wat hy ervaar, in so ’n mate dat hy selfs wens om te sterf (Jona 4:3, 8, 9). Na Jona se aanvanklike vreugde oor die wonderplant, is hy na die verwelking van die wonderplant swak en wens hy om te sterf, ’n wens wat hy dan ook in soveel woorde uitspreek: “Dit is vir my beter om te sterf as om te lewe” (Jona 4:8). Jona se fisieke trauma word ook verwoord in die laaste woorde uit sy mond in die boek: “Ek is besig om te sterf” (Jona 4:9). Vanuit Jona se oogpunt beleef hy ’n ontmoeting met die dood, en dit is fisiek traumaties.

Jona se belewenis van fisieke trauma is dus ’n deurlopende tema in die boek.

6. Jona se teologiese trauma

Om Jona se teologiese trauma te peil, moet daar gepoog word om Jona se begrip van God te probeer vasstel. Jona se begrip van God word gesien in die verskillende uitsprake wat hy maak oor God en belewenisse wat hy het van God. Hy maak uitsprake oor God (Jona 1:9), hy bid (Jona 2:1–9; 4:2–4), hy profeteer (Jona 3:4), en hy is direk in gesprek met God (Jona 4:4–11). Hy beleef God se roeping tot hom om as profeet op te tree (Jona 1:1–3; 3:1–3) en hy beleef God se redding van hom, die seevaarders en die inwoners van Nineve.

Jona se begrip van God en God se wyse van doen is in konflik met Jona se verwagting van God, en dit vorm die kern van sy teologiese trauma. Daar is dus ’n teenstrydigheid tussen Jona se idee of begrip van God en hoe God optree aan die een kant, en sy verwagting van God aan die ander kant.

Jona se teologiese trauma word alreeds in die openingsverse van die boek sigbaar. Jona ontvang die opdrag van die Here om die groot stad Nineve aan te spreek. Sy reaksie op die roeping as profeet is ekstreem. Waar ander profete (Moses in Eks. 3; Jesaja in Jes. 6; Jeremia in Jer. 1; Esegiël in Eseg. 1) in die Ou Testament / Hebreeuse Bybel hul huiwering uitspreek om gehoorsaam te wees aan die roeping tot profeet, kies Jona om veel meer as net huiwering uit te spreek. Hy vlug per skip na Tarsis. Jona se ekstreme ontvlugting van sy roeping tot profeet is uniek in die profetiese literatuur van die Ou Testament / Hebreeuse Bybel. Dat die Here vir hom wat Jona is, kon roep om as profeet op tree in die hoofstad van die Assiriërs, het hom in konflik gebring met sy verwagting van wie God is en hoe God behoort te handel.

In Jona 1:9 praat Jona vir die eerste keer in die boek en spreek hy wat ’n geloofsbelydenis genoem kan word aangaande God uit (Golka 1991:57; Limburg 1993:54; Van der Woude 1985:25). Jona vrees die Here, die God van die hemel wat die see en vasteland gemaak het (Jona 1:9). Die opvallende is dat Jona homself eers as ’n Hebreër identifiseer. Die term Hebreër is die term waarmee Judeërs deur ander volke aangedui is. Dit sou dus moontlik wees dat Jona homself bekendstel aan vreemdelinge wat die Judeërs nie ken nie. Dit is egter ook moontlik dat Jona hom eers as Hebreër identifiseer, waardeur die belangrikheid van sy nasionaliteit beklemtoon word. Jona is éérs Hebreër en dán profeet wat uitsprake oor en namens God maak. Vir Deist (1981:23) is Jona se Hebreërskap belangriker as sy sending en as die onheil wat die bemanning op die skip getref het.

Jona dui die God in wie se diens hy staan en met wie hy ’n persoonlike verbintenis het, aan as JHWH, die God wat Homself so aan Moses bekendgestel het (Eks. 3:14). JHWH is ook die God wat Homself in ’n verbond verbind het aan die volk Israel (Eks. 19–24). Om God aan te dui as die God van die hemel, identifiseer God as die een en enigste God, die bron van alle mag en gesag (Allen 1976:209). Dit was veral ook die term wat gebruik is om die God van Israel/Juda in die Persiese tyd na die ballingskap aan te dui (Bolin 1997:84; Golka 1991:56; Wolff 1986:115). Met hierdie uitspraak word God aangedui as die een God wat bo enige ander god verhewe is (Baldwin 1993:559–60). God is dus nie (net) die plaaslike God van die Judeërs nie; God is inderdaad die universele God van almal. God word verder aangedui as die God wat die see en die droë land gemaak het. Jona is dus bekend met die skeppingstradisie, wat veral in die tyd van die ballingskap en daarna belangrik geword het. In Genesis 1:9 word die skeiding tussen die see en die droë land beskryf, en in Psalm 95:5 kom die skepping van die see en droë grond ook ter sprake. Die see is dus ook die gebied van JHWH se heerskappy (Wolff 1986:115). Dit is interessant om daarop te let dat die eerste helfte van die boek afspeel op (en in) die see, terwyl die tweede helfte van die boek op die land afspeel.

Ten spyte van sy belydenis dink Jona hy kan die God van die see ontvlug deur na die see toe te vlug. Sy belydenis van wie God is, is korrek, en hy verwoord sy geloofsoortuigings wat hy met die res van sy volk deel, goed. Wanneer God egter ooreenkomstig die geloofsbelydenis van Israel optree, is Jona ontevrede, dermate dat hy ekstreem optree deur van God en God se opdrag aan hom te probeer wegvlug. Jona vlug weg van God af ondanks sy kennis van God (Wolff 1986:116). Jona is so vasbeslote in sy strewe om “weg van die Here” (Jona 1:3) te kom dat hy selfs die dood kies bo die roeping na Nineve. Met ’n skynbare gelatenheid vra Jona die matrose op die skip om hom oorboord in die stormagtige see in te gooi, wel wetend dat dit waarskynlik sy dood sou beteken. Volgens Baldwin (1999:559) is daar ’n blatante teenstrydigheid tussen Jona se belydenis aangaande God en sy optrede. Hierdie daad van Jona illustreer teologiese trauma. Dat God ’n profetiese boodskap vir die stad Nineve het wat hy moet gaan verkondig, is vir Jona tot so ’n mate onaanvaarbaar dat hy die dood bo sy roeping as profeet verkies. Jona se doodswens is ’n aanduiding van die spanning wat hy as profeet ervaar in sy begrip van God en die opdrag wat hy ontvang het. Die spanning lê in Jona se juiste belydenis aangaande God en sy teenkanting teen God as die God “wat die see en vasteland gemaak het” (Jona 1:9) en wat as sodanig die reg het om Hom te ontferm oor mense wat buite die kring van Jona se identiteit as Hebreër staan. Hierdie spanning kan as teologiese trauma beskryf word.

Jona 2 is ’n omstrede hoofstuk in die boek. Is die gebed van Jona deel van die oorspronklike samestelling van die boek, of is die hoofstuk later bygevoeg as deel van ’n reeds bestaande stuk literatuur? Geleerdes (Bolin 1997:98–9; Van der Woude 1985:29-30) het opgemerk dat die logiese vloei van die verhaal versteur word deur die psalm wat Jona hier bid, omdat hy die gebed bid terwyl hy steeds in die maag van die vis is. Belangrike woorde wat in die res van die verhaal as Leitwörter (struktuurmerkers) funksioneer, kom nie in die gebed voor nie. Verder maak die verhaal goeie sin sonder die gebed. Die gevolg van hierdie argumente is dat die gebed van Jona volgens die betrokke geleerdes gesien moet word as ’n latere toevoeging tot die oorspronklike verhaal. Daarteenoor is daar ook geleerdes (Bolin 1997:99–100) wat die teks in sy finale vorm beklemtoon en wat oortuig is dat die psalm van huis uit deel van die boek is. Ruimte ontbreek om die probleem volledig te bespreek. Volgens die literêre lees van die teks wat hier gevolg word, word die gebed van Jona nie as ’n latere byvoeging beskou nie, maar as deel van die boek. Die teenstrydighede in die hoofstuk het ook navorsers se aandag getrek. Terwyl die storm volgens Jona 1:15 bedaar het, is Jona volgens Jona 2:3 steeds in ’n situasie waar die Here “golf na golf oor my laat gaan” het (2:3). Volgens Jona 2:7 lyk dit asof Jona sy gebed in die tempel uitspreek, terwyl hy in werklikheid nog in die maag van die vis is, wat hom eers later uitspoeg (2:10). Navorsers (Claassens 2022:6) wys egter daarop dat die teenstrydighede wat betref logiese volgorde, juis ’n aanduiding kan wees van trauma wat ervaar word.

Jona se ervaring in die maag van ’n groot vis is ’n illustrasie van sy fisieke trauma. Die skynbaar onmoontlike gebeur: Die stormagtige see verswelg nie vir Jona nie. Hy word gered van ’n gewisse waterdood deur ’n groot vis wat hom insluk, en op dié wyse bly hy lewe. In die vis is Jona selfs verder weg van God af as wat Tarsis hom weg van God sou neem. Die maag van die vis is duidelik ’n simbool van die doderyk (sjeool [שאול] is die term wat gebruik word). In Jona 2:1 en 2 is Jona “binne-in die vis”, wat dan terselfdertyd ook die plek “diep in die doderyk” is van waar hy om hulp roep. Claassens (2022:5) toon aan hoedat die metafoor van ’n afdaling na die doderyk verletterlik word na die maag van die vis. Die doderyk is die een plek waar God juis nie is nie. Die verskriklike ironie is dat Jona hier, op die verste punt weg van die Here, ’n gebed bid dat die Here hom tog sal red. Die ironie word verskerp as daar in gedagte gehou word dat dit die Here is wat op ’n vreemde wyse Jona eintlik behulpsaam is om selfs nog verder as Tarsis weg te kom van God af. Op ’n ewe vreemde wyse erken Jona dit. Volgens Jona 1:12 is dit Jona wat die voorstel maak aan die matrose om hom in die see te gooi. Volgens Jona 2:3 is dit die Here wat hom “die diepte ingegooi” het sodat die watermassa hom omring het. Van die plek waar Jona wou wees (weg van die Here af), roep hy tot die Here dat Hy hom tog sal red. Jona se doodswens in ’n boot op ’n stormagtige see verander na ’n wens om te lewe vanuit die doderyk versimboliseer in die maag van ’n vis.

Die fisieke trauma van Jona in die maag van die vis is duidelik, maar is daar sprake van teologiese trauma vir Jona? Waarskynlik nie. Daar is redelike instemming onder geleerdes dat die psalm van Jona die tipiese trekke van ’n dankpsalm vertoon. Die psalm van Jona het ’n inleiding, ’n krisis word beskryf, die redding wat die Here gee word beskryf, en dit word gevolg deur ’n uiting van lof aan God (Allen 1976:215; Limburg 1993:64; Van der Woude 1985:34). Jona se gebed maak gebruik van die taal en motiewe tipies aan die Psalms (Pss. 18:4–7; 88:1–2, 7, 17; 116:3–4, 14, 17–19) (Bolin 1997:112–3; Limburg 1993:72). Soos wat dit in die Psalms beskryf word, word Jona gered van die dood tot die lewe. JHWH het hom tot hier toe gebring en sal hom dus ook red. Jona is dus weer in die kol met sy geloofsoortuigings soos wat ook in die Psalms verwoord word. Jona bid volgens wat hy aanvanklik in Jona 1:9 teenoor die matrose op die skip bely het. Jona bly die Here, die God van die hemel wat die see en vasteland gemaak het, vrees (Jona 1:9). JHWH bly dus konsekwent JHWH as die God wat sy volk red. Terselfdertyd bly Jona konsekwent in sy geloofsoortuigings dat JHWH inderdaad Judese gelowiges red soos wat telkens in die Psalms vertel word.

Jona se gebed moet dus nie verstaan word as ’n soort van bekering soos wat Wolff (1986:141) voorstel nie. Veel eerder is die gebed van Jona ’n bevestiging van sy geloofsbelydenis vroeër in die boek (Jona 1:9).

Op die verste punt weg van God af roep Hy tot God om hom te red. Jona misluk in sy poging om weg te kom van God. Hy het geen ander keuse as om die God van wie hy wou wegkom, nou aan te roep met ’n gebed om redding nie. Jona se verwagting was dat hy daarin sou slaag om van die Here weg te kom. God, as die God van die hemel, wat ook die see gemaak het (Jona 1:9), handel egter anders. So gesien, is daar tog ’n moontlikheid van teologiese trauma. Jona tree strydig met sy eie (korrekte) geloofsbelydenis op. Die God wat die see gemaak het, is ook in beheer van die see, en daarom is Jona se poging om te ontvlug van dié God ’n tevergeefse poging. Die teologiese trauma lê in die kortsluiting tussen wat Jona weet en bely van God en sy optrede in stryd met sy geloofsbelydenis. JHWH bring Jona tot op die drumpel van die dood (Jona 2:3) en God is ook daar, verhoor sy gebed en red hom.

Waar Jona aanvanklik wou wegkom van God, roep hy na God om hom vanuit ’n reddelose situasie tog te red. Teen wil en dank moet hy dieselfde boodskap van redding aan die inwoners van Nineve gaan oordra. Wanneer Jona tog die “groot stad” Nineve binnestap, is sy profetiese boodskap kort en bondig (Jona 3:4): “Nog net veertig dae, dan word Nineve verwoes.” Dit is duidelik ’n boodskap van oordeel. Jona se profesie is een van oordeel eerder as genade. Die periode van veertig dae skep die moontlikheid van die afweer van die aangekondigde oordeel, maar daar word geen aanduiding gegee van wat verwag word van die inwoners van Nineve nie. In teenstelling met die ander profete in die Ou Testament wat telkens die voorwaardes vir beide heil en onheil aan beide God se volk en die ander nasies verkondig, is Jona se boodskap net ’n boodskap van dreigende onheil en oordeel sonder enige voorwaardes. Hierdie teenstrydigheid van heil en onheil aan beide God se volk en die ander nasies is Jona se teologiese trauma. Jona bly ’n Hebreër (Jona 1:9) en dán ’n profeet wat God se boodskap verkondig. ’n Boodskap van heil vir die inwoners van die Assiriese stad Nineve is vir die Hebreër-profeet net te ondenkbaar. Maar die ondenkbare gebeur tog! “Die mense van Nineve het toe in God geglo …” (Jona 3:5). Om in God te glo, het die betekenis van ’n verhouding van vertroue in en afhanklikheid van God (Wolff 1986:150) in die verwagting dat God Hom sal ontferm op grond van hulle bekering (Van der Woude 1985:47).

Jona se teologiese trauma word selfs nóg duideliker geïllustreer in sy reaksie op die bekering van die inwoners van Nineve. Jona verwoord die teologiese oortuiging van wie God is en wat God doen, goed: “Ek het geweet U is ’n genadige en barmhartige God, lankmoedig en vol liefde. U sien maklik af van die straf wat U aangekondig het” (Jona 4:2). Nogeens is daar ooreenstemming tussen Jona se belydenis aangaande God en wat God doen. Trouens, die uitspraak aangaande God is waarskynlik ’n sinspeling op een van die merkwaardigste uitsprake oor wie God is wat gemaak word in Eksodus 34:6–7, in verskillende Psalms herhaal word (Pss. 85:15; 103:8; 145:8), en ook weerklank vind elders in die Ou Testament / Hebreeuse Bybel (Joël 2:13; Neh. 9:17; Num. 14:18). Wanneer God dus optree volgens Jona se kennis en begrip van God deur af te sien van sy oordeel oor die inwoners van Nineve, is dit vir Jona onaanvaarbaar.

Jona se emosionele reaksie op God se handeling met die inwoners van Nineve word in sterk terme beskryf in Jona 4:1. Daar word gesê dat Jona “erg ontsteld” (רעע גדולה) en “kwaad” (חרה) was. Terwyl JHWH nie meer kwaad (חרה) is vir die inwoners van Nineve nie (Jona 3:9), is Jona nou die een wat kwaad (חרה) is (4:1). Die woede van Jona spreek hy later ook uit teenoor die Here (4:9). Jona se laaste woorde in die boek is dat hy “tereg tot die dood toe kwaad” is. Met die twee begrippe ontsteltenis en woede word Jona se teologiese trauma beskryf. Dus, agter Jona se nasionalistiese oortuiging as Hebreër of sy persoonlike reputasie as profeet (sy profesie dat Nineve verwoes sal word, is toe nie vervul nie), wat as redes vir sy reaksie op Nineve se bekering beskryf is, is daar sy teologiese trauma. Dat God genadig en barmhartig is, lankmoedig en vol liefde, en dan inderdaad so handel (in hierdie geval selfs ten opsigte van die inwoners van Nineve), veroorsaak teologiese trauma by Jona. Jona se verwagting van God, enersyds, en wie God is en wat God doen, andersyds, veroorsaak ’n teologiese kortsluiting in Jona se gemoed, en dié kortsluiting vertaal na teologiese trauma toe. Teologiese trauma beteken vir Jona dat God handel ooreenkomstig sy openbaring aan sy volk en dat sy dade dit inderdaad bewys. Presies dít is vir Jona onaanvaarbaar en dit veroorsaak teologiese trauma by hom. Jona verwyt God vir sy genade, barmhartigheid, lankmoedigheid en liefde en raak so “gevangen in het dilemma tussen handhaving van eigen rechtlijnige vooroordelen en het buigen voor Gods vrije genade” (Van der Woude 1985:55).

Jona se teologiese trauma lei hom tot ’n doodswens in die laaste deel van die boek (4:4–11). God se genadige optrede teenoor die inwoners van Nineve was vir Jona tot so ’n mate onaanvaarbaar dat hy wens om te sterf (Baldwin 1999:584). Die doodswens word nie minder nie as drie keer in die laaste hoofstuk van die boek uitgespreek (4:3, 8, 9). Die nievernietiging van Nineve lei vir Jona na selfvernietiging (Golka 1991:91). Dit is opmerklik hoeveel eerstepersoonsvorme voorkom (“ek” en “my” word nege keer gebruik in die Hebreeuse teks) in die kort gebed van Jona in Jona 4:2–3. Vir Jona gaan dit dus hier meer oor homself as oor die inwoners van Nineve of selfs oor JHWH. Vir Jona is die teologiese trauma wat hy beleef, so intens dat hy wens om te sterf. Jona se teologiese trauma word nie opgelos nie. Hy sien nie kans om te bly lewe met ’n God wat “genadig, barmhartig, lankmoedig en vol liefde” (4:2) is nie. Sy teleurstelling oor die plant waaraan hy geen aandag gegee het nie en wat verdroog het, weeg nie op teen JHWH se besorgdheid oor ’n stad van 120 000 inwoners en selfs ook die diere daarin nie. Vir God sou die ondergang van Nineve ’n oneindig groter pyn en verlies beteken as wat Jona ervaar met die verlies van die wonderplant (Van der Woude 1985:60). Die lot van mense is immers belangriker as die lot van ’n plant. God se genade teenoor die inwoners van Nineve is die oorsaak Jona se teologiese trauma. Hierdie teologiese trauma lei hom dus daartoe om die dood eerder as die lewe te kies. Selfs nie eers JHWH se genade teenoor Jona deur aan hom koelte te verskaf in die hitte van die dag, laat hom tot ander insigte kom nie.

Die kontras tussen die seevaarders en die inwoners van Nineve aan die een kant en Jona aan die ander kant plaas die teologiese trauma van Jona in skerper reliëf. Die seevaarders ervaar geen probleem met Jona se belydenis van wie God is en wat God doen nie. Waar Jona nie bid in Jona 1 nie, is dit die seevaarders wat die veelseggende gebed in Jona 1:14 bid: “Ag, Here, moet ons tog nie laat vergaan oor hierdie man nie. Moenie dat ons iemand onskuldig doodmaak nie. U is die Here, U doen wat U wil.” “U doen wat U wil” is ’n merkwaardige teologiese uitspraak wat die seevaarders maak. Hulle snap iets van God wat Jona dalk weet maar nie internaliseer nie. Dit is die nie-Judese seevaarders wat JHWH vrees en offers aan Hom bring. Anders as Jona, wat wegvlug van God, nader die seevaarders JHWH in gebed en met offers en geloftes. Ondanks die seevaarders se vrees vir die storm op die see, ervaar hulle klaarblyklik nie teologiese trauma nie. Hulle aanvaar dat God se optrede in ooreenstemming is met Jona se belydenis, en dit word ook as sodanig aanvaar.

Die inwoners van Nineve op land is die teenpool van die seevaarders op see. Na aanleiding van ’n kort profesie van net vyf woorde in Hebreeus, kom die inwoners van Nineve tot geloof in God (Jona 3:5). Die koning van Nineve kondig ’n dekreet af met die oproep dat mense hulle van hul verkeerde dade moet bekeer en berou moet hê oor die geweld wat hulle gepleeg het. Jona 3:9, as deel van die koning se dekreet, bevat die eweneens merkwaardige teologiese uitspraak: “Miskien sal God van plan verander en nie meer kwaad wees nie. Dan sal ons nie omkom nie.” God sien dan inderdaad af van die ramp wat Hy vir die inwoners van Nineve beplan het (Jona 3:10).

7. Gevolgtrekking

Jona is ’n goeie teoloog. Hy is in staat om die heersende oortuigings aangaande God goed te formuleer. Jona put sy teologiese insigte uit die heilstradisies van Israel. Dit was juis in die tyd van die Babiloniese ballingskap dat die oortuiging dat God Skepper is, prominent deel geword het van Juda se geloofsoortuigings. Jona put ook uit Sinai-tradisie – die tradisie wat vertel van die sluiting van die verbond en daarmee saam die verskriklike gebeure van die goue kalf. Dit is juis binne die konteks van die Sinai-tradisie en die gebeure van die goue kalf waar die uitspraak gemaak word dat God “’n genadige en barmhartige God is, lankmoedig en vol liefde”. Juda se heilstradisies vertel die verhale van wie God is en wat God doen. Die geskiedenis bevestig die heilsdade van God in die verlede van die volk. Jona se teologiese trauma lê daarin dat God konsekwent God is. Hy is inderdaad “die God van die hemel wat die see en vasteland gemaak het” (Jona 1:9). Aan die einde van die boek sê Jona: “Ek het geweet dat U ’n genadige en barmhartige God is, lankmoedig en vol liefde” en wat “maklik afsien van die straf wat U aangekondig het” (4:2). Wanneer God presies só optree in die geval van die inwoners van Nineve, is Jona so ontsteld en kwaad dat hy verkies om eerder te sterf as om te lewe (4:3, 8). Jona se teologiese trauma is sy ervaring dat God konsekwent God is. God handel ooreenkomstig Jona se belydenis aangaande God, terwyl Jona dit eintlik anders verwag. Terwyl God konsekwent God is ooreenkomstig die geloofsbelydenisse van Israel in die verlede, bly Jona konsekwent Jona in sy teleurstelling met God en sy optrede teenoor die inwoners van Nineve, en ook in sy optrede teenoor Jona as profeet. Dít is Jona se teologiese trauma. Dus, agter Jona se optrede op grond van sy oortuigings aangaande God is daar teologiese trauma. Die teologiese trauma van Jona is nie die motief van die verhaal nie, maar dit lê in die agtergrond wat tot sy optrede in die boek lei.

Anders as die omskrywing van teologiese trauma waarmee daar aanvanklik gewerk is, naamlik dat teologiese trauma ontstaan in die kortsluiting tussen persone se begrip van God en hoe God optree, vertoon teologiese trauma ’n bykomende dimensie in die boek Jona: Die oorsaak van Jona se teologiese trauma lê by God se konsekwentheid. Wat van God bely word, is God in dit wat God doen. Jona se verwagting van God is dat God inkonsekwent met sy aard moet optree. Wanneer dit nie gebeur nie, is die resultaat teologiese trauma.

Die boek Jona konfronteer die leser met die spanningsverhouding tussen God soos wat Hy in die Bybel openbaar en in die kerk of geloofsgemeenskap bely word, en die individuele leser se verwagting van God. Waar hierdie spanningsverhouding intensiveer in teleurgestelde verwagtings van die geloofsgemeenskap, is daar sprake van teologiese trauma.

Hedendaagse gelowiges het – soos Jona – ook ’n begrip van wie hulle meen God is en wat God doen. Hierdie begrip van God is, soos in die geval van Jona, ook geskep deur die geloofstradisies wat in die Bybel gevind word. God is egter oneindig meer as die begrip wat mense van God het. Dit is dus goed moontlik dat dieselfde soort teologiese trauma wat Jona beleef het, ook die ervaring van hedendaagse gelowiges kan wees. Wanneer God anders optree as die begrip of verwagting wat ek van God het, is daar die moontlikheid van teologiese trauma.

Bibliografie

Allen, L.C. 1976. The books of Joel, Obadiah, Jonah and Micah: New International Commentary on the Old Testament. Grand Rapids, MI: WM. B. Eerdmans.

Baldwin, J. 1993. Jonah. In McComiskey (red.) 1993.

Becker, E.-M., J. Dochhorn en E.K. Holt (reds.). 2014. Trauma and traumatization in individual and collective dimensions: insights from Biblical studies and beyond. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Boase, E. 2024. Trauma theories: refractions in the book of Jeremiah. Sheffield: Sheffield Phoenix Press.

Boase, E. en C.G. Frechette. 2016. Bible through the lens of trauma. Atlanta, GA: SBL Press.

Bolin, T.M. 1997. Freedom beyond forgiveness: The book of Jonah re-examined. Journal for the Study of the Old Testament Supplement,no. 236. Sheffield: Sheffield Academic Press.

Brad, E. en B.A. Strawn (reds.). 2020. The Oxford handbook of the historical books of the Hebrew Bible. New York: Oxford University Press.

Claassens, J. 2015. Rethinking humour in the book of Jonah: tragic laughter as resistance in the context of trauma. Old Testament Essays, 28(3):655–73.

—. 2021. Surfing with Jonah: Reading Jonah as a postcolonial trauma narrative. Journal for the Study of the Old Testament, 45(4):576–87.

—. 2022. Finding words in the belly of Sheol: Reading Jonah’s lament in contexts of individual and collective trauma. Religions, 13:1–13.

—. 2023. Facing the colonizer that remains: Jonah as a symbolic trauma narrative. Catholic Biblical Quarterly, 85:36–52.

—. 2024. Jonah. (Old Testament Library.) Nashville, TN: Westminster John Knox.

Craig, K.M. 1993. A poetics of Jonah: art in the service of ideology. Columbia, SC: University of South Carolina Press.

Deist, F. 1981. Die God van Jona. Kaapstad: Tafelberg.

Fabry, H.-J. (red.). 2018. The books of the twelve prophets: minor prophets – major theologies. (Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium CCXCV.) Leuven: Peeters Uitgeverij.

Garber, D.G. 2005. Trauma, history, and survival in Ezekiel 1–24. PhD-proefskrif, Emory University.

—. 2015. Trauma theory and Biblical studies. Currents in Biblical Studies, 14:24–44.

Golka, F.W. 1991. Jona. (Calwer Bibelkommentare.) Stuttgart: Calwer Verlag.

Groenewald, A. 2018a. “For her wound is incurable. It has come to Judah” (Micah 1:9): reflections of trauma in Micah 4:1–5. In Fabry (red.) 2018.

—. 2018b. “Trauma is suffering that remains”: the contribution of trauma studies to prophetic studies. Acta Theologica Supplementum, 26:88–102. http://dx.doi.org/10.18820/23099089/actat.Sup26.5.

Havea, J. 2016. Tossing Jonah again: Sea of readings. Bible and Critical Theory, 12(1):1-3.

Hutten, K. 2024. Reading Ezekiel 4 and 37 through a lens of trauma and migration in the context of the Dutch Reformed Church. Navorsingswerkstuk ter gedeeltelike vervulling van die vereistes vir die MTh-graad in teologie, Universiteit Stellenbosch.

Janzen, D. 2020. The Deuteronomistic history as literature of trauma. In Brad en Strawn (reds.) 2020.

Limburg, J. 1993. Jonah: a commentary. (Old Testament Library.) Louisville, KY: Westminster John Knox Press.

Maier, C.M. 2020. Wer schreibt Geschichte? Ein kulturelles Trauma und seine Träger im Jeremiahbuch. Vetus Testamentum, 70:67–82.

Markl, D. 2022. Triumph and trauma: justifications of mass violence in Deuteronomistic historiography. Open Theology, 8:412–27.

Mathews, J. 2020. Prophets as performers: Biblical performance criticism and Israel’s prophets. Eugene, OR: Cascade Books.

McComiskey, T.E. (red.). 1993. The minor prophets: an exegetical and expository commentary, vol. 2. Grand Rapids, MI: Baker Books.

Nel, P.J. 1988. Jona en ’n nuwe paradigma. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.

Potgieter, J.H. 1990. Jona as ’n kortverhaal. Acta Theologica, 10(2):15–25.

Rudolph, W. 1971. Joel – Amos – Obadja – Jona. (Kommentar zum Alten Testament, Band XIII/2.) Gerd Mohn: Gütersloher Verlagshaus.

Schlenke, B. 2018. “Tust du wirklich gut daran, zornig zu sein?” (Jon. 4, 4.9): Bewältigung durch mehrdimensionalität in der Jonaschrift. In Fabry (red.) 2018.

Snyman, S.D. 2023. Die boek Habakuk as teodisee en teologiese trauma. LitNet Akademies, 20(3):555–70. https://doi.org/10.56273/1995-5928/2023/j20n3c2.

Tillema, A. 2023. The book of Jonah in recent research. Currents in Biblical Research, 21(2):145–77.

Van der Woude, A.S. 1985. Jona – Nahum. (De Prediking van het Oude Testament.) Nijkerk: Uitgeverij Callenbach.

Wolff, H.W. 1986. Obadiah and Jonah: a commentary. Minneapolis: Augsburg Publishing House.

• Hierdie artikel se fokusprent is geskep deur Robert Clark en is verkry op Pexels.