Hoe Coetzee afrekent met elk vleugje van moralistisch zwart-witdenken: Hans Achterhuis geeft een filosofische inkijk vol passie in de bekendste romans van JM Coetzee

  • 4

Titel: Coetzee, een filosofisch leesavontuur
Auteur: Hans Achterhuis
Uitgever: Rotterdam, Lemniscaat, 2019
ISBN: 9789047710981

Omslagbeeld: Siegfried Woldhek

Hans Achterhuis (1942), filosoof, theoloog en eerste Nederlandse Denker des Vaderlands, noemt zijn zopas uitgegeven boek over het leven en werk van Nobelprijswinnaar JM Coetzee (1940) "een filosofisch leesavontuur". Het gaat er spetterend aan toe. Zoals in een grandioos vuurwerk. Het volle leven, met zijn scherpe hoeken en vaak troosteloosheid, kent voor Coetzee geen geheimen. Zijn romans fascineren Achterhuis mateloos. Zij achtervolgen hem en doen hem een rits aan vragen stellen.

Hans Achterhuis, filosoof, theoloog en eerste Denker des Vaderlands (foto: Roy Beusker)

Het boek dat Achterhuis heeft geschreven over zijn literaire held werpt een totaal nieuw licht op het baanbrekende œuvre van John Maxwell Coetzee. Vanuit zijn grondige kennis van de sociale en politieke filosofie en zijn grote liefde voor de regenboognatie en wat er voordien was, schildert Achterhuis het meest subtiele portret dat in het Nederlands bestaat over Coetzee en de beklemmende personages uit diens fenomenale werk.

De ontdekking van Coetzees œuvre vond bij Achterhuis plaats langs allerlei omwegen, maar de voorbereiding begon al vroeg. De boeken die hij als jongetje het liefste las, gingen over de Zuid-Afrikaanse boeren, de Grote Trek, de strijd tegen de Zoeloes en vooral de Boerenoorlog. Maar toen hij later actief werd in de Nederlandse antiapartheidsbeweging, kon hij het toch niet meer over zijn hart krijgen om de heldhaftige Afrikaanse verhalen uit zijn jeugd aan zijn  kinderen door te vertellen. Het ene moralistische zwart-witdenken had hij ingeruild voor het andere.

Om tot het besef te komen dat hij het geweer gewoon van schouder had veranderd, had Achterhuis zo zegt hijzelf de boeken van Coetzee nodig, waarin het nooit een punt is of je aan de goede of slechte kant staat. Bij Coetzee is het altijd veel ingewikkelder, veel meer vervlochten in de strakke knoop van het dagelijkse leven. Hij helpt de lezer nooit om een zijde te kiezen. Integendeel, hij zet de lezer vaak op het verkeerde been zodat deze met twijfels achterblijft. De onophoudelijke stroom van nuanceringen in Coetzees romans draagt ertoe bij dat de lezer een aantal maatschappelijke thema’s vanuit verschillende perspectieven beter leert begrijpen. 

In The Glass Abattoir, dat vorige maand in het Nederlands is verschenen in de verhalenbundel De oude vrouw en de katten (Amsterdam, Cossee), voert Coetzee zijn vrouwelijk alter-ego Elizabeth Costello weer op. Achterhuis grijpt deze raadselachtige tekst aan om de mens-dierverhouding in de filosofie en literatuur te ontleden. Zoals in de andere hoofdstukken van zijn boek, grijpt hij ruimschoots de denkkaders van Hannah Arendt aan, zijn favoriete filosofe, om zich een weg te banen doorheen het dichte struikgewas, in dit geval de dierenrechtenproblematiek.

Born Free – Mandela’s Generation of Hope is de collectie van 35 magistrale foto’s van fotografe Ilvy Njiokiktjien, VII Photo Agency, gepubliceerd in Nederland in 2019 (1e editie: 1994 exemplaren, www.imagesbyilvy.com). De foto hierboven is er één van en beeldt een koeienkop af, deel van een umgidi ceremonie ten huize van de Ntakana familie in Centane. Zoon Mzimkulu (21) voltooide zijn ulwaluko, de Xhosa initiatierite and de familie viert zijn terugkeer als man (2019)

De eerste roman van Coetzee, Schemerlanden (1974), is voor Achterhuis de aanleiding om op een ontzaglijk erudiete, maar tegelijk uitgesproken kritische wijze het actuele thema van de omgang met het koloniale verleden uit te spitten. De vraag hoe we moeten omgaan met ons gewelddadige koloniale verleden, houdt ons stevig in haar greep, nu bij het begin van de 21e eeuw meer dan ooit tevoren, maar als romanschrijver beantwoordt Coetzee deze vraag nooit. Niet in zijn vroegste romans, niet in de romans die hij schreef na zijn emigratie. De lezer heeft pech. Bij Antjie Krog en Nadine Gordimer, de twee meest bekende Zuid-Afrikaanse collega’s van Coetzee, met wie hij direct en indirect in discussie gaat, vinden we deze antwoorden wel, zo beklemtoont Achterhuis in een kristalhelder, formeel-logisch betoog met strikte proposities. Zij kiezen respectievelijk voor het zwarte denken van de Ubuntu-filosofie en voor het regenboog-denken waarin de verschillende identiteitsgroepen een harmonieuze samenleving moeten vormen. Voor zover dit uit zijn teksten mag worden afgeleid, zijn deze antwoorden voor Coetzee te gemakkelijk en uiteindelijk onaanvaardbaar. Ze geven immers de westerse verworvenheid van zelfkritiek en de mogelijkheid van universele discussie resoluut op. Daar heeft Coetzee geen goed woord voor over.

Wachten op de barbaren, de roman die de idee van het binnen en het buiten, van de vaste grenzen tussen beschaving en barbarij volledig op losse schroeven zet, laat Achterhuis reflecteren over angst en geweld, over het heftige geweld dat de barbaren en later de magistraat zelf ondergaan, over de groepsdruk die geweld kan doen escaleren tot gruwel van het ergste soort. Vluchtelingen, illegalen, migranten, asielzoekers, mensen zonder papieren, dreamers springen volautomatisch op het netvlies van de lezer als extensie van de barbaren waarover Coetzee het heeft. Buitengewoon interessant is dat Achterhuis stilstaat bij het creatieve schrijfproces dat uitmondde in de roman, waarbij Coetzee naar eigen zeggen zijn inspiratie haalde uit het Steve Biko-drama. Het monnikengeduld dat Coetzee aan de dag heeft gelegd bij het schrijven en herschrijven van de roman, het wikken en wegen van gedachten en woorden, slaat ons met verstomming.

“Er wordt gezegd dat de barbaren een tunnel onder de muren hebben gegraven, ze kunnen vrijelijk komen en gaan en meenemen wat ze willen, niemand is meer veilig.” – uit: Wachten op de barbaren (Amsterdam, Cossee, vertaling: Peter Bergsma). Foto van Narciso Contreras, Carmignac Award voor Fotojournalistiek, International Photography Festival AntwerpPhoto, 2018, met lichamen van illegale sub-Saharaanse migranten in het mortuarium van Sabha City, Libië, 2016.

In Coetzee’s wellicht bekendste roman, In Ongenade, draait alles rond geweld en onderdrukking, vernedering en verzet, macht en onmacht, maar nog meer rond hoe deze thema’s zich manifesteren in de sfeer van de seksualiteit, de sfeer die bij uitstek in aanmerking komt voor het wraak nemen op de vroegere, witte overheerser. Seksualiteit en geweld lopen direct in elkaar over, zoals tot uiting komt in de meest huiveringwekkende scène uit de roman. Na enkele faliekant afgelopen avontuurtjes trekt David Lurie in bij zijn dochter Lucy. Ze worden overvallen door drie zwarte jonge mannen, die David met spiritus overgieten en in brand steken terwijl zijn dochter wordt verkracht. Achterhuis verwijst uitgebreid naar de schitterende roman van Kristien Hemmerechts, Alles verandert, het parallelverhaal van In Ongenade, waarbij de rollen van vrouwen en mannen zijn omgedraaid, maar met dezelfde gevolgen van uitbuiting. In deze romans maar nog uitdrukkelijker in de #MeToo-beweging wordt niets onverlet gelaten om machtsongelijkheid hardvochtig te bestrijden, want eenmaal dit pervers mechanisme zich nestelt in een seksuele relatie is deze gedoemd te mislukken.

In Mr Foe en Mrs Barton bouwt Coetzee op postmodernistische wijze voort op Robinson Crusoe, het uit 1719 stammende, gematigd realistische boek van Daniel Defoe. Coetzees roman is een van de vele robinsonades die van het oorspronkelijke boek zijn afgeleid en geldt ongetwijfeld als het meest ingewikkelde werk van de auteur. Robinson Crusoe is lange tijd een centrale figuur geweest in het collectief bewustzijn van het Westen. Bijna iedereen herkende zich in het individualistische mensbeeld uit de roman en zette zich af tegen de gevaarlijke wilden die sedert de ontdekkingsreizen uit het niets opdoken. Vanzelfsprekend reikt deze thematiek het ideale kader aan om van gedachten te wisselen over het onderscheid tussen feit en fictie. Achterhuis voert een keur van filosofen op en verheldert ingewikkelde concepten zoals perspectivisme, zwarte doos, differentie en deconstructie, als verre uitloper van zijn prille verwondering over wat er allemaal gebeurt in het verhaal van Robinson Crusoe. Achterhuis voert zelfs een actualiteitstoets uit, door de discussie over nepnieuws, zogeheten alternatieve feiten en het postwaarheidstijdperk subliem op de korrel te nemen.       

Jean-Jacques Rousseau prees in zijn Émile, ou de l’éducation de roman van Defoe aan als het enige boek dat een opvoeder aan zijn pupil mag laten lezen (foto: Herman Meulemans, Lac Léman, Genève)

Op het einde van zijn boek heeft Achterhuis het over een nieuw begin… en over De kinderjaren van Jezus. Op zich is deze roman een simpele vertelling waarin weinig spectaculairs gebeurt. Achterhuis vindt het een saai boek, maar dat heeft alles te maken met het feit dat het over een utopie gaat. Omdat er geen grote hartstochten, verlangens en conflicten bestaan en de menselijke relaties alleen maar worden gekenmerkt door welwillendheid, worden utopieën nooit spannend. Herinneringen kunnen echter niet zomaar worden losgelaten. Een totaal nieuwe start is vanuit menselijk oogpunt quasi onmogelijk. In de roman komen Simón, een oudere man, en David, een jongen over wie hij zich heeft ontfermd, aan in een onbekend land. Ze worden overstelpt door al de ellende die nu zo typisch is voor vluchtelingen bij hun aankomst in Europa, Australië en de VS. Wat helemaal niet de gewoonte is van Coetzee, is dat hij zich over de betekenis van zijn utopische roman uitsprak, en wel tegenover de Gentse beeldend kunstenares Berlinde De Bruyckere n.a.v. haar monumentale werk Cripplewood/Kreupelhout in het Belgisch paviljoen in Venetië, een van de hoogtepunten van de Biënnale van 2013. Coetzee treedt de opvatting van de kunstenares bij, wanneer zij zegt niet de kunnen leven zonder herinneringen, zonder geheugen, zonder geschiedenis. Coetzee kan zich dan ook niet vereenzelvigen met de meeste personages uit de roman. –  Zie ook:

https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/06/13/auteur-j-m-coetzee-beinvloedt-kunstenares-berlinde-de-bruyckere/

Hans Achterhuis is in de ban van Coetzee, al bijna een halve eeuw lang. Ik heb het gevoel dat de filosoof, terwijl hij de sociale vraagstukken van de naoorlogse tijd en in het bijzonder de evolutie van de moderne welvaartsstaat inzichtelijk maakte, heel die tijd een intellectuele minnaar heeft gehad die hem stilletjes vanop de achtergrond influisterde dat je niet altijd op de huid van de tijd moet zitten. De meeste van de romans van Coetzee, zo zegt Achterhuis, zijn klassiek, juist omdat ze niet op de huid van de tijd zijn geschreven. Ze kunnen telkens opnieuw en telkens anders worden geïnterpreteerd.

Met zijn boek over Coetzee, dat hij bescheiden een filosofisch leesavontuur noemt, heeft Achterhuis zelf een klassiek werk geschreven. Dat komt omdat hij er als geen ander in slaagt om de oude maar ook de wat jongere filosofen in gesprek te brengen met de complexe personages uit Coetzees’ romans. Achterhuis is de gids die je laat zien hoe meerzinnig elk verhaal van Coetzee is. De gids voor wie het uit den boze is om morele lessen te trekken. De gids met wie je graag op stap gaat omdat hij al iets meer begrijpt van een boek van Coetzee.

Zoveel jaar na de publicatie van bijv. Wachten op de barbaren, kan de lezer moeiteloos de gele hesjes, de nieuwe wilden van Parijs, in de plaats stellen van Coetzees’ barbaren. – Videoclip van Le Média, Les gilets jaunes, révolutionnaires du XXIe siècle, met onvergetelijke "woorden en zinnen" van een ander groot schrijver:

  • Met dank aan Anna Krans, redacteur non-fictie, Uitgeverij Lemniscaat, voor de correspondentie

 

  • 4

Kommentaar

  • Lydia Verdeyen

    Een zeer boeiend artikel over een analyse, met filosofische benadering, van bekende werken van JM Coetzee door H Achterhuis. Ook is dit artikel in heel keurig en met een accurate woordenschat in het Nederlands opgesteld.Het was zeer aangenaam om te lezen.

  • Peter Raeymaeckers

    zeer mooi stukje! Het ideale startpunt als je wil beginnen aan het oeuvre van Coetzee...

  • Reageer

    Jou e-posadres sal nie gepubliseer word nie. Kommentaar is onderhewig aan moderering.


     

    Top