Litnet

Diensplig: Hoekom stotter ons pa’s so? deur Anelia Heese (Uitgewer: Tafelberg)

Diensplig: Hoekom stotter ons pa’s so?
Anelia Heese
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624093985

Hierdie boek is ’n werklik goedbedoelde poging wat al beter raak hoe verder jy lees. Daar is ’n groot en deeglike boek wat wag om oor Suid-Afrikaanse dienspligtigheid geskryf te word. Wanneer dit die dag gebeur, sal Heese se boek ’n besliste rol in die wordingsproses speel.

Suid-Afrikaanse Weermag-dienspligtigheid (verpligte aansluiting by die weermag) vir Suid-Afrikaanse wit mans en wit mans in die hedendaagse Namibië, van 1919 tot 1989 uit Suid-Afrika geregeer) het grootliks saamgeval met die sogenaamde Bosoorlog wat vanaf omtrent 1966 tot 1989 veral in die noorde van die hedendaagse Namibië (destyds bekend as Suidwes-Afrika) en die suide van Angola gewoed het, asook periodiek aan die res van die Suid-Afrikaanse grens met buurlande, en in ’n stadium in Rhodesië, voordat dit in 1980 Zimbabwe geword het.

In die laaste paar jaar van diensplig, vanaf omtrent 1985, is dienspligtiges ook in vele destydse Suid-Afrikaanse swart en bruin townships ontplooi om onluste ter ondersteuning van die demokratiese bevrydingstryd te probeer demp.

Dit is die verhaal van hierdie twee groepe – die grenstroepe en die townshiptroepe – wat hierdie werk trag te boekstaaf en te interpreteer.

........

Dit is die verhaal van hierdie twee groepe – die grenstroepe en die townshiptroepe – wat hierdie werk trag te boekstaaf en te interpreteer.

........

Heese laat blyk dat daar verskeie dele van die internet is waarop voormalige dienspligtiges se vertellings, en hul pogings om met mekaar kontak te verkry of te behou, floreer. Uit haar aanhalings vanaf hierdie webwerwe of platforms is dit duidelik (en seker nie onverwags nie) dat dit grootliks diegene is wat min of meer positief staan teenoor hul ervarings in die destydse Suid-Afrikaanse Weermag wat aan hierdie gesprekke deelneem.

Die skrywer het met ’n paar dosyn van hierdie voormalige dienspligtiges en permanente weermagpersoneel onderhoude gevoer. Die boek bestaan grootliks uit drie tipes vertellings. Eerstens is daar die grootliks positiewe vertellings deur gewese dienspligtiges oor hoe diensplig deur hulle ervaar is, van oproepinstruksie tot uitklaring en terugkeer vir verpligte kampe. Tweedens is daar vertellings oor weermagbelewings aan die grens en in die townships. Derdens is daar beter gekonstrueerde onderhoude met relatief prominente rolspelers, van weermaghoofde tot gewetensbeswaardes en ’n moeder wie se oudste seun in die Grensoorlog dood is.

Dat Diensplig bepaald ’n lesersmark sal raak boor, is ’n bykanse gegewe. Vele voormalige dienspligtiges (almal tans ouer as 50 jaar, soos die tyd mos maar aanstap) sal in die onderwerp belangstel (dikwels met ’n mate van nostalgie), en so ook historici, krygskundiges, sielkundiges en so meer. Daar kan ook onder ’n jonger generasie hierin ’n belangstelling wees: Hoe was hierdie ervaring wat hulle misgeloop het?

........

Daar kan ook onder ’n jonger generasie hierin ’n belangstelling wees: Hoe was hierdie ervaring wat hulle misgeloop het?

........

Daar sal ander wees wat geensins sal belangstel in hierdie boek nie, wat hul diensplig as vervreemdend, ontstellend, tydmors of ’n onreg sou beskou, en heimlik sal wonder of die boek nie in sy binneste binneste dalk tog maar ’n vergoeiliking van ’n nielegitieme oorlog en later burgeroorlog is nie – die uiters versigtige poging tot balans as afkering teen sulke kritiek ten spyt. Diesulkes mag dalk die Bosoorlog beskou as die apartheidstaat se Viëtnam. Hulle val waarskynlik buite Diensplig se lesersmark.

Wat uit die boek blyk, en seker geen verrassing kan wees vir enigeen wat destyds verstand gehad het nie, is dat diensplig en die dienspligkwessie vir elke betrokkene ’n intens persoonlike ervaring was, en dat daardie ervarings baie uiteenlopend was. Lesers mag dieselfde uiteenlopende siening en ervaring van Heese se boek hê.

Hier is dus myne; ander sal verskil: Vir my as 51-jarige Afrikanerman (en ’n mens so uniek soos ons elkeen) was die vertellings oor weermagopleiding en diensplig nie nuut nie, en in hul gemeenplasigheid sekerlik sowel verteenwoordigend as verhelderend vir diegene wat nie veel van diensplig weet nie. Vir wit mans tussen die huidige ouderdomme van omtrent 50 en 70 jaar sal dit egter eggo as die vertellings wat in daardie tyd ’n stapel van sosiale verkeer was.

Tweedens is daar nie genoegsame diepgang om die vraag in die titel te beantwoord nie. Soveel werk is al hieroor in die sielkunde gedoen, en soveel puik ouer wordende plaaslike sielkundiges en psigiaters het hierdie gevalle al behandel. Ja, dis uit die dele waarin gewese dienspligtiges se mondelinge vertellings aan Heese woordeliks aangehaal word, duidelik dat sommiges stotter as hulle by die werklik ontstellende besonderhede kom, maar wat daarvan? Hóékom stotter hulle, en hoe hanteer diegene van ons wat nie hieroor stotter nie, diegene wat dit wel doen, op ’n simpatieke en hulpvaardige wyse?

........

Hóékom stotter hulle, en hoe hanteer diegene van ons wat nie hieroor stotter nie, diegene wat dit wel doen, op ’n simpatieke en hulpvaardige wyse?

........

Derdens voel ek hier is ’n groot boek wat wag om gebore te word, maar Heese se boek is dit nie. Miskien probeer die boek dit ook nie wees nie. Maar die onderhoude is te min om verteenwoordigend te wees, en omdat sy bykans al haar onderhoude oor die selfoon of aanlyn gevoer het (sy woon in Berlyn), gaan die belangrike aanduiders van onderhoudsmilieu en lyftaal, om maar twee faktore te noem, verlore.

Dat sy besig is om ’n klankargief van formaat te vestig, is duidelik en welkom. Dis goed so, en moet nog baie toeneem as dit die tipe bydrae wil lewer wat byvoorbeeld Padraig O’Malley tot Suid-Afrika se demokratiese oorgangsgeskiedenis gelewer het. My grootste kritiek op die boek is dat Heese die mense nie net laat praat nie. Die sterkste dele van die boek is waar die voormalige soldate self praat, sonder onderbreking. Maar nou neuk die skrywer heeltyd tussendeur met haar eie waarnemings (al skiet die onderhoude per selfoon of aanlyn tekort, soos reeds hier bo genoem). Dit werk nie. Die wyse waarop sy knaend diegene met wie sy onderhoude voer, se luim, emosies en mededelings met haar interpretasies binnedring, vind ek steurend en cloying (daar is nie ’n Afrikaanse woord wat die betekenis en gevoelswaarde van cloying tot sy reg laat kom nie). Die skrywer se insette en onderbrekings ondermyn die integriteit (en selfs byvoorbeeld die ritme en gevoelswaarde) van die mededelings.

Een van die belangrikste aspekte van die Grensoorlog is die feite rondom, en die relatiewe belang van, die Slag van Cuito Cuanavale. ’n Opsomming van die standpunte van genl Jannie Geldenhuys en die Mosambiekse joernalis Carlos Cardoso hieroor sou soveel konteks, en soveel raam, aan die prentjie verskaf het.

Ter bestekopname sal diegene vir wie diensplig ’n grootliks positiewe ervaring was, en diegene wat min tot niks van die onderwerp weet nie, veel uit die boek put. Die res van ons is nie hierdie boek se lesersmark nie.

• Jan-Jan Joubert is ’n skrywer en oudjoernalis. Hy is in 1989 vir diensplig opgeroep en het as gewetensbeswaarde geweier om dit op enige wyse te verrig. ’n Simpatieke weermagoffisier by die destydse Kommandement Natal het hom wyslik aangeraai om eers universiteit toe te gaan. Hy het gaan studeer, en tydens sy studiejare is diensplig afgeskaf, met die gevolg dat hy nie tronkstraf opgelê is nie.