Die collage van foto's langs die boekomslag is deur Hendrik-Jan de Wit aangestuur. Die foto's is deur die skrywer van die boek geneem.
Wonderboom
Lien Botha
Uit het Afrikaans vertaald door Robert Dorsman
Uitgever: Zirimiri press, 2019
ISBN: 978 94 90042 15 8.
Prijs: € 18,95
link: https://www.zirimiripress.com/wonderboom
Het leven van Magriet Vos is een chaos. Ze heeft haar man verloren. Hij was voor haar de trotse baken in haar leven. Hij is er niet meer en de dementie vreet als een rat door haar brein. Voor haar alle reden om op pad te gaan, op zoek naar haar roots en geschiedenis.
Zoals zoveel dementerenden wil Magriet naar huis. Dat huis ligt in het verleden, maar ook een stuk verderop. Het is een lange reis dwars door Zuid-Afrika, van Hangklip in het Zuidwesten naar Wonderboom in het Noordoosten. Het is niet alleen een fysieke reis letterlijk een dwarsdoorsnede van Zuid-Afrika, maar ook een mentale en vooral een reis door de geschiedenis van dit bijzondere land.
Road novel
Wat een verhaal is de roman Wonderboom van Lien Botha. Het is een relaas in de vorm van een road novel. Je maakt als lezer een reis door het leven van de hoofdpersoon Magriet Vos en daarmee ook door de geschiedenis van Zuid-Afrika. Ze voert je mee op reis al liftend van plaats naar plaats en door de grillige kronkels van haar geheugen. Soms komt ze zichzelf dan weer even tegen, ontdekt ze weer even wie ze eigenlijk is.
Nu weet ze wie ze is en alles wat ze is vergeten komt terug. De genade van het Grote vergeten. Geheugenverlies stelt je in staat een andere identiteit aan te nemen en gaandeweg vergeet je wie je bent en waar je vandaan komt. Maar nu weet ze dus wie ze is. Ze is de dochter van Ferdinand Vos en Ferdinand Vos was een legende - door sommigen bemind door anderen verguisd. (121)
Magriets vergeten staat in een heel mooie lijn met de grote geschiedenis van Zuid-Afrika. Soms zou je die willen vergeten. Soms zou je een andere identiteit willen aanmeten en ergens anders vandaan willen komen. Het heeft het land gebracht waar het nu is. Het verhaal van Magriet is daarmee het verhaal van Zuid-Afrika. Ze neemt je mee langs al die plekken van het grote vergeten.
Collage
Foto's van een collage wisselen de hoofdstukken af. Op elke foto is weer iets meer kwijt van de vorige. Het symboliseert de aftakeling. Is op de eerste foto het prikbord nog vol, geleidelijk verdwijnen steeds meer foto's en voorwerpen van het bord. Op de laatste bladzijde is alles van het bord verdwenen. Een wit bord met allemaal gaten waar de voorwerpen aan vastgepind waren. De hele geschiedenis van Magriet is zo met haar geheugen verdwenen.
Het lijkt de enige oplossing voor de chaos waarmee de roman opent. Ze raakt veel voorwerpen onderweg kwijt, maar ze haalt troost uit de muziek en de mensen van wie ze houdt. Tegelijk verliest ze ook de grip op de werkelijkheid. Dat ze haar viool kwijtraakt en met de lege vioolkist rondloopt. De dolende oude vrouw. Een heel leven achter zich latend en steeds meer ook dit leven verliest. Ze verliest niet alleen de voorwerpen, maar ook de dingen die symbool daarvoor staan.
Daarmee levert de roman Wonderboom een innemend verhaal op van het Zuid-Afrika van Mariets jeugd, waarin blanken bevoorrecht waren. Magriet doorkruist haar land en vertelt daarmee ook hoe het nu is het met land. Zuid-Afrika is overgenomen door nieuwe machthebbers.
Kolonisator
Die nieuwe machthebber, is in Wonderboom de leider voor wie Magriet in de muziekgroep speelt. Sommige mensen noemen hem een kolonisator. Hij heeft de macht van de blanken overgenomen. Hij woont in hun huis. Alleen de opperkamer heeft hij behouden. Er hangen de schilderijen van de blanke Nederlanders, onder andere van een landschapsschilderij van Koekoek. Net als het meubilair wat in deze kamer als enige is overgebleven.
Magriet is 1 keer in deze kamer geweest bij een optreden bij Albino X:
Het was de enige keer dat Magriet de eetkamer te zien kreeg - het enige vertrek in het historische gebouw dat Albino X intact had gelaten, compleet met delen van het oorspronkelijke ameublement en de schilderijen die hij had geërfd. (84)
De bewoordingen van de verteller waarin hij spreekt over ameublement en schilderijen, bezittingen die helemaal niet bij de nieuwe machthebbers passen. Albino X zou ze geërfd hebben, taal die wel bij de kolonisator past. De blanke overheerser is vervangen door de nieuwe heerser. Een wereld van nieuwe rijkdom, geweld en corruptie die meeklinken in deze bewoordingen. Zeker als je verderop in de roman leest hoe Albino X zijn bezittingen bewaakt. De helikopters en gewapende milities zijn voortdurend aanwezig.
Voetnoten
De keuze van vertaler Robert Dorsman om veel zaken uit te leggen aan de hand van voetnoten, is een weloverwogen keuze. Zo storen de vele uitweidingen die dit oplevert, de lezer van het verhaal niet. Ik vraag me wel af of iedereen die de roman in het Afrikaans zou lezen, die veel diepere lagen wel zou doorgronden. Niet dat onwetendheid afbreuk aan het verhaal doet, het geeft het verhaal wel veel extra's als je het weet.
Dat is meteen het verbazende aan de roman van Lien Botha. Het boek bevat werkelijk alles van Zuid-Afrika. Zo komen alles facetten van het land voorbij. Naast het ANC, de hiphop-groep Die Antwoord, de moord op Hendrik Verwoerd, de diamantfamilies De Beers en Ruperts, de onzichtbaren van Marikana, Eugène Marais, de dichter Van Wyk Louw en nog ontelbaar veel verwijzingen.
Intertekstualiteit en verwijzingen
Het boek stroomt over van de intertekstualiteit en verwijzingen naar de geschiedenis van een land. Dat het daarbij nooit irritant op de lezer overkomt, vind ik een prestatie van geweldig formaat. Bij dit alles slaat de verteller de brug tussen het oude, blanke Zuid-Afrika en het moderne multiculturele land dat Zuid-Afrika nu is.
En daar blijf ik mij over verbazen. Het relatief kleine taalgebied als het Afrikaans in Zuid-Afrika. Zo kan ik mij het gesprek over de plek van het Afrikaans in Zuid-Afrika bij de openingsbijeenkomst in de Week van de Afrikaanse roman in 2014 nog goed herinneren [link: https://www.litnet.co.za/in-de-ban-van-de-afrikaanse-roman/]. Hoe hoog de kwaliteit is van wat schrijvers in het Afrikaans leveren: Marlene van Niekerk, Etienne van Heerden, André Brink, Marita van der Vyver en Antjie Krog. Schrijvers die echt iets wezenlijks toevoegen aan de literatuur.
Nederlands equivalent?
Het roept bij mij gelijk de gedachte op in hoeverre een boek als Wonderboom in het Nederlands taalgebied kansmaakt. Het werk is zo doorwrocht, maar ook postmodern van aard en verheft zich ver boven wat er momenteel in Nederland verschijnt. Hier vergelijk ik misschien appels met peren, maar ik zie niet gauw een Nederlandse equivalent met Wonderboom.
Het is niet zomaar mooischrijverij in dit boek. Lien Botha laat het verhaal, de stijl en de schoonheid van het woord, prachtig met elkaar samensmelten. Het is een roman die niet alleen erg lekker en voedzaam is, maar ook nog eens heel gezond. Een combinatie die alleen in dromen bestaat, maar hier voor je op een presenteerblaadje ligt.
Dan mag misschien voor veel Nederlanders Zuid-Afrika het land van de apartheid zijn, waar je nu vooral heen gaat om de Big Five te zien. Het land is veel meer. Het boek van Lien Botha bewijst dat. De weg die zij voert is letterlijk én figuurlijk een dwarsdoorsnede door dit bijzondere land. Het voert je mee door een prachtig land dat op zoek is naar haar identiteit. Dat het verleden een plek probeert te geven, maar dat zich steeds weer opdringt.
Ander land
Zuid-Afrika is een land in verandering. Oude waarden maken plaats voor nieuwe. De apartheid is afschaft, leve democratie. Maar er zijn niet alleen positieve kanten. De gewelddadige samenleving drukt zwaar op veel Zuid-Afrikanen. De blanke overheerser heeft plaatsgemaakt voor criminaliteit en corruptie. Gevoelens van onveiligheid en identiteitscrisis doemen op. De verwerking hiervan in een roman als Wonderboom draagt zeker bij aan een oplossing.
De wonderboom, de wilde vijgenboom die als symbool overeind staat. Een aantal bomen van deze soort groeien bij Pretoria in een natuurgebied. Het is de ouderdom en de kracht van deze bomen die de toekomst van Zuid-Afrika verbeelden. Een Zuid-Afrika dat met een schoon geweten naar de toekomst kijkt, diepgeworteld en verankerd in alle culturen die het draagt. Zoals in de chaos de schoonheid schuilt.
Kommentaar
Ek is sommer geprikkel om die boek in die komende vakansie te herlees.